Një mënyrë më e mirë për të taksuar

Nga EDUART GJOKUTAJ – ALTAX Stuido

Burimi kryesor i të ardhurave tatimore në Shqipëri është tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH). Pesha e TVSH-së tenton të përafrohet gjerësisht me nivelin e zhvillimit të rajonit dhe ende është i krahasueshëm me atë të vendeve të Ballkanit Perëndimor, por ka ende vend për përmirësim në betejën me evazionin dhe boshllëqet e politikave përjashtuese. Në peshën e TVSH ndaj të ardhurave tatimore shihet një rënie e tyre, e cila në një masë të caktuar ndikohet nga barra e tatimit mbi të ardhurat personale.

Nëse analiza shtrihet edhe më tej në taksimin e konsumit, akciza duket se nuk mban një tjetër peshë në rritje në të ardhurat, përtej rezultateve në vlerë që regjistrojnë një rritje të dukshme.

Të dy tatimet kryesore të konsumit së bashku mbajnë një peshë mesatare 10 vjeçare sa 47% e të ardhurave tatimore të buxhetit. Pesha e tyre në vitin 2011 është sa 52.5% e të ardhurave tatimore. Në vitin 2021 pesha e tyre është sa 40.8% e të ardhurave tatimore.

Pesha e të ardhurave nga konsumi duket se është ulur me 11.7 pikë përqind. Por, kjo nuk do të thotë se në vitin 2021 janë mbledhur më pak të ardhura në krahasim me vitin 2011. Në fakt, në vitin 2021 të ardhurat nga tatimet e konsumit janë 3.8 miliard lekë më shumë se në vitin 2011. Megjithatë, kjo e ardhur është e ulët, pasi është ndikuar nga prjashtimet dhe lehtësitë e shumta fiskale, e shoqëruar nga efektiviteti i dobët në luftën ndaj evazionit fiskal.

Por, ku është zhvendosur barra e tatimeve në këto 11 vite?

Nëse duhet të analizojmë se si është zhvendosur pesha e tatimeve në buxhet (struktura e taksave) do të duhet të vijojmë analizën me tatimet e tjera me ndikim në të hyrat e buxhetit.

Pjesa e të ardhurave të tatimit mbi të ardhurat e bizneseve (tatimi mbi fitimin) në vend është në rritje të lehtë, por me peshë ndikuese të ulët dhe larg niveleve optimale të të ardhurave.

Mbështetja kryesisht në tatimin e vlerës së shtuar dhe akcizat ndikon negativisht në rritjen e kontributit të këtij tatimi mjaft domethënës duke ndikuar jo efektivisht mbi vendimarrjen për të rritur investimet.

Pjesa e të ardhurave nga tatimi mbi të ardhurat personale (TAP) në Shqipëri është me rritje të lartë, por jo të qëndrueshme (megjithatë me rezultate premtuese nëse reformimi në qasjen e progresivitetit do të bëhet gjithpërfshirës). Nga treguesit e arkëtimeve nga tatimi mbi të adhurat personale duket se nuk kemi një zhvendosje të barrës së tatimeve, përtej vlerës së arkëtuar në rritje.

Kur projektohet si duhet, rritja e të ardhurave përmes TAP ka një ndikim të ngjashëm në rritje si me TVSH-në dhe mund të ndihmojë në përmirësimin e barazisë. Përdorimi më i madh i taksave mbi të ardhurat personale, i kombinuar me kreditë për të nxitur pjesëmarrjen e fuqisë punëtore, dhe ndoshta më pak taksa të korporatave, mund të nxisin rritjen.

Taksat nacionale kanë një rritje të peshës së tyre në të ardhurat tatimore dhe duket se mbajnë një pjesë të peshës së ulur të tatimeve të konsumit.

Taksat vendore gjithashtu kanë një rritje të peshës së tyre në të ardhurat tatimore me një shtesë prej 1.9 pikë përqind. Rritja e peshës së taksave vendore në fund të vitit 2021 kuptohet me 13.1 miliard lekë më shumë taksa vendore se në vitin 2011.

Ndërsa, konstributet e sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore kanë një rritje të peshës së tyre në të ardhurat tatimore me 5.8 pikë përqind. Kjo rritje e peshës së tyre është edhe ndikimi kryesor në zhvendosjen e barrës së tatimeve nga konsumi drejt taksave të punës (tatimi mbi të ardhurat personale dhe kontributet e sigurimeve). Taksat e punës mbajnë një peshë prej 33.5% të të ardhurave tatimore në buxhet.

Një rritje e peshës së taksave të punës ka ndikuar në shtimin e barrës së taksave në disfavor të të punësuarve. Në këtë dinamikë të zhvendosjes së peshës së tatimeve në strukturë nevojitet që të rishihen nëpërmjet analizës se kush shtresa dhe kategori duhet të marrin një barrë taksimi më të lartë në raport me politikën e zbatuar në vitin 2021 dhe më përpara.

Prezantimi jonë tregon për reforma specifike që mund të ndihmojnë Shqipërinë të trajtojë sfidat e saj fiskale, të rritjes dhe të barazisë.

Në frontin e TAP ka të meta të qarta të projektimit, ku kryesisht politika fiskale me norma të ulëta ligjore, disbalancë në taksimin e të ardhurave nga puna dhe nga kapitali, lehtësira të përhapura pa një analizë dinamike, por dhe regresive (të cilat priren të përfitojnë të pasurit) kanë ndikuar në përkeqësimin e problematikave të administrimit. Këto gërryejnë bazën tatimore dhe përkeqësojnë shpërndarjen e të ardhurave.

Kështu, një punonjësi në Shqipëri, mesatarisht i takojnë të ardhura për frymë sa 31% e një punonjësi në Bashkimin Europian. Barra e taksave të punës që arkëton buxheti shqiptar është sa 33.1% e të ardhurave tatimore. Ndërsa, barra e taksave të punës që arkëton buxheti i BE është sa 51.7% e të ardhurave tatimore[1]. Nisur nga ky paralelizëm krahasues, duket se barra e taksave të punës nuk është më pak e ngarkuar në krahasim me vendet e BE-së duke shprehur në këtë mënyrë edhe mendimin se në këtë drejtim nevojitet që të mos avancohet më tej me rritje të ngarkesës fiskale.

Në përmbushjen e të ardhurave në këtë drejtim nevojitet të orientohet programi fiskal drejt ngushtimit të evazionit dhe zgjerimit të bazës së taksave të punës. Ky program deri më sot është ende në faza të pazhvilluara sa duhet dhe kjo duket nga niveli i lartë i evazionit në tregun e punës.

Reduktimi i lehtësirave të TAP do të thjeshtonte sistemin, do të rriste të ardhurat dhe do ta bënte tatimin edhe më progresiv. Kështu, një individ që fiton më shumë paguan edhe më shumë taksa pa vendosur taksim shtesë për punonjësit formalë me të ardhura mesatare.

Duke i lënë parametrat e tjerë të pandryshuar, nëse do të eliminoheshin lehtësitë dhe rritja e administrimit mbi të ardhurat personale nga kapitali, vendi do të shihte një rritje të dyfishtë në të ardhurat nga TAP, duke ndikuar për ndryshimin e normës efektive të tatimit dhe kategorizimin më të mirë të të ardhurave të tatueshme progresivisht. E rëndësishmja gjithsesi është politika që do të rriste kontributet tatimore nga kapitali, pasi nga normat e ulëta, apo administrimi i dobët tatimor përfitojnë në mënyrë disproporcionale familjet e pasura.

Sigurimi i stimujve të synuar mirë për përfituesit me paga të ulëta, për shembull, një kreditim tatimor mbi të ardhurat e fituara si familje, mund të inkurajojë pjesëmarrjen e tyre në tregun e punës dhe të ndihmojë në uljen e hendekut gjinor. Kjo gjithashtu mund të nxisë formalizimin e punës duke kompensuar pjesërisht kontributet e sigurimeve shoqërore dhe duke ndihmuar në përmirësimin e mbledhjes së të ardhurave.

Reforma në tatimin mbi fitimin gjithashtu është e nevoshme dhe duhet të zbatohet tani.

Progresiviteti i normave sipas sektorëve/aktiviteteve më të nevojshëm mund të ndihmojë në tërheqjen e investimeve në to, por dhe në zbutjen e zhvendosjes së fitimit midis sektorëve.

Ndërsa, ulja e përfitimeve tatimore dhe përjashtimeve tatimore mund të barazojë fushën e lojës. Reforma e vazhdueshme e tatimit mbi të ardhurat e korporatave ofrojnë një mundësi të rëndësishme për të rishikuar tatimin e bizneseve sipas përshtatjes me politikën ndërkombëtare për këtë tatim.

Për të adresuar shqetësimet e barazisë tatimore, në vendin tonë mund të forcohet administrimi i TVSH-në duke trajtuar përjashtime të kombinuara me transferta të synuara mirë që inkurajojnë përdorimin e metodave të pagesave elektronike duke funksionuar për një sanksionim të procesit të fiskalizimit. Ekonomia dixhitale e zgjeruar më tej për shkak të pandemisë duhet të tatohet me TVSH në të njëjtën mënyrë si sektorët e tjerë në ekonomi për të shmangur erozionin e bazës tatimore.

Mbështetja e qytetarëve është thelbësore gjatë zbatimit të reformës tatimore. Në vitin 2022 ku perceptimi dhe besimi është i ulët në lidhje me mënyrën si shpenzohen tatimet dhe taksat e mbledhura, reformat tatimore duhet të shoqërohen me përmirësime në cilësinë dhe zbatimin e shpenzimeve publike dhe në drejtësinë e përgjithshme të politikës fiskale.

Koha është gjithashtu e rëndësishme. Derisa pandemia të vihet nën kontroll është e rëndësishme të vazhdohet mbështetja e mjeteve të jetesës për të siguruar një rikuperim të fuqishëm. Në rrethanat kur buxheti ka hapësirë ​​më të ngushtë fiskale mund të kenë nevojë të reformohen në mënyrë gjithpërfshirëse sistemi tatimor, gjë që mund të ndihmojë në rritjen e besimit në kuadrin fiskal afatmesëm.

Politika fiskale duhet të jetë bindëse në qasjen e saj që ruajë një rol të rëndësishëm në përgjigjen ndaj goditjeve të mëdha. Ne pamë efikasitetin e saj gjatë pandemisë dhe në rast të mbylljeve të reja të përgjithshme të mandatuara për arsye shëndetësore, aktualisht nuk mundet që të ripërdoren të njëjtat instrumente financiare (Eurobond, granted dhe kontrata të tjera të mëdha).

Menaxhimi i politikës fiskale duhet riparë në një kontekst paqëndrueshmërie më të lartë.

Peizazhi makroekonomik ka të ngjarë të jetë më i paqëndrueshëm në të ardhmen. Politika e mbështetjes së pandemisë dhe veçanërisht politika në fushën e ndërtimit dhe rindërtimit nuk mundet të rritë aftësitë e konkurueshmërisë ekonomike dhe të nxitë edhe më tej mbështetjen për fuqizim të biznesit të vogël.

Ankorimi i politikave që administrojnë gabimet e të kaluarës dhe dialogu kombëtar për rikthimin e besimit te politika dhe ekonomia do të ndikojnë në ruajtjen e hapësirës fiskale përmes kornizave të forta dhe monitorimit të vazhdueshëm nga shoqëria civile.