Më 30 janar 1972, në Derry, Irlanda e Veriut, britanikët qëlluan në një marshim civil dhe vranë 14 njerëz: ajo masakër ishte e destinuar të hynte në histori si e diela e përgjakshme dhe të tërhiqte përfundimisht vëmendjen ndërkombëtare. mbi gravitetin e irlandezëve situatë. Më parë, as në një kontekst lufte si ai i Irlandës së Veriut nuk besohej e mundur që në Evropën Perëndimore një ushtri të mund të kryente një masakër të civilëve të pambrojtur në natyrë.
NË MARSHIMIN PËR TË DREJTAT CIVILE.Kishte mijëra njerëz në marshimin protestues të thirrur nga Lëvizja për të Drejtat Civile të Irlandës së Veriut. Burra, gra dhe fëmijë demonstrojnë në mënyrë paqësore në rrugë duke kërkuar barazi dhe dinjitet të barabartë në punë, të drejtën për strehim dhe përfundimin e votimit të regjistrimit, ende në fuqi në provincën britanike. Kur demonstruesit arritën në geton katolike Bogside rreth orës 16:00, një regjiment special i parashutistëve britanikë të armatosur me mitralozë të rëndë filloi të qëllonte mbi turmën pa paralajmërim. Trembëdhjetë burra u vranë nën një ferr të zjarrtë që zgjati rreth një çerek ore. Tetë prej tyre ishin nga mosha 17 deri në 20 vjeç. 14 persona të tjerë u plagosën rëndë dhe njëri prej tyre vdiq disa muaj më vonë. Pesë ishin qëlluar pas shpine, “Ky është Sharpeville ynë,” tha lideri i Lëvizjes për të Drejtat Civile Ivan Cooper menjëherë pas masakrës. Cooper ndjeu menjëherë paralelizmin tragjik me atë që kishte ndodhur në vitin 1960 në Afrikën e Jugut. Përsëri, ushtria hapi zjarr ndaj një proteste paqësore kundër regjimit të aparteidit , duke vrarë dhjetëra protestues. Dinamika e ngjarjeve në Derry u zbardh menjëherë nga qindra teste, raporte balistike dhe dëshmi. Ushtarët britanikë kishin qëlluar mbi civilë të paarmatosur me qëllimin e qartë për të vrarë.
Megjithatë, qeveria britanike ende arriti të besonte se parashutistët kishin kthyer zjarrin dhe se viktimat ishin disi të lidhura me IRA-n, ushtrinë nëntokësore irlandeze të pavarësisë. U nis me nxitim një hetim, i cili përfundoi pak ditë më vonë, duke pastruar punën e ushtarakëve dhe duke i hapur rrugën përfundimisht një konflikti që ishte i destinuar të zgjaste edhe një çerek shekulli.
“Ajo që ndodhi atë ditë në Derry ndryshoi rrënjësisht rrjedhën e ngjarjeve, duke e kthyer një protestë paqësore në një revoltë të armatosur,” shpjegon historiani irlandez John Dorney: “deri atëherë, pakica katolike kishte besuar se shteti i Irlandës së Veriut ishte i reformueshëm dhe i angazhuar. në demonstrata dhe protesta paqësore për t’i dhënë fund diskriminimit. Por në javët pas masakrës, qindra të rinj irlandezë u bindën se protesta paqësore nuk kishte asnjë dobi, përveç rrezikut për t’u vrarë, dhe u bashkuan me radhët e IRA-s.
VARFËRIA DHE DISKRIMINIMI. Për të kuptuar se çfarë ndodhi në Derry gjysmë shekulli më parë, duhet të rigjurmojmë historinë e trazuar të Irlandës së Veriut. Që nga lindja e saj në 1921, Irlanda e Veriut, një komb i Mbretërisë së Bashkuar, kishte vendosur kushte për katolikët – një pakicë e lidhur kulturalisht me Irlandën e pavarur të porsalindur – kushte të ngjashme me ato të zezakëve në Shtetet e Bashkuara. Jetët e tyre ishin shënuar nga varfëria, diskriminimi dhe mohimi i të drejtave më elementare: strehimi, puna, vota.
Por në vitin 1967, një brez i ri studentësh universitarë nga getot katolike pagëzuan një lëvizje për të drejtat civile në Derry që adoptoi mjetin jo të dhunshëm të mosbindjes civile . Kërkesat e tyre: drejtësi dhe demokraci, e drejta e votës, e drejta për strehim, heqja e diskriminimit në vendin e punës dhe ligjet represive. Frymëzuar nga betejat e Martin Luther King në Shtetet e Bashkuara, lëvizja filloi të organizonte marshime proteste. Por reagimi i qeverisë së Irlandës së Veriut ishte brutal. Grupe ekstremistësh protestantë sulmuan marshimet me gurë dhe shkopinj, ndërsa policia ndërhyri vetëm për të arrestuar demonstruesit e sulmuar. “Qëndrimi i policisë tregoi pa mëdyshje se qeveria në veri, gjithmonë e kontrolluar nga protestantët, nuk ishte e gatshme të trajtonte komunitetin katolik me drejtësi dhe nuk kishte ndërmend të përmbushte kërkesat e saj,” shpjegon Dorney.
PËRSHKALLËZIMI I DHUNËS. Dhuna kundër popullsisë u intensifikua në vitin 1969. Në Belfast qindra ndërtesave iu vu zjarri dhe rreth 1500 familje katolike u detyruan të largoheshin nga shtëpitë e tyre. Barrikadat u ngritën në Derry për të mbrojtur geton Bogside (njëlloj si e diela e përgjakshme). Në murin e një shtëpie u shfaq një mbishkrim i destinuar të hyjë në histori, Tani po hyni në Free Derry: shënonte pikën hyrëse në atë që tani e tutje do të bëhej “zona e lirë” e Derrit. Një slogan sfidues që shprehte frymën e rezistencës së popullsisë dhe që qëndron ende sot në të njëjtin mur. Në verën e vitit 1969 situata ishte aq e keqe sa që më 14 gusht qeveria e Londrës vendosi të dërgonte ushtrinë për të rivendosur rendin dhe ligjin. Pasoi një përshkallëzim dramatik i dhunës që çoi në masakrën e kryer nga ushtarët më 30 janar 1972.
Pas hetimit farsë që spastroi ushtrinë, Derry Bloody Sunday mbeti për dekada një nga episodet më të diskutueshme të asaj që tani ishte kthyer në një konflikt anglo-irlandez. Për të arritur përfundimisht në një të vërtetë gjyqësore, duhej pritur procesi i gjatë i qetësimit, në vitet 1990. Pas fushatave të familjeve të viktimave dhe mbështetjes së komunitetit ndërkombëtar, në vitin 1998 qeveria e Londrës nisi një hetim të ri, që iu besua gjyqtarit Mark Saville, i cili zgjati gati 12 vjet.
MEA CULPA E CAMERON. U mblodhën deponimet e mbi një mijë dëshmitarëve dhe në vitin 2010 një gjykatë britanike pranoi për herë të parë se parashutistët e Madhërisë së Saj kishin shkaktuar vdekjen e 14 civilëve dhe plagosjen e 16 të tjerëve, se nuk kishte asnjë betejë në rrugë. Derry, por vetëm një sulm brutal gjakftohtë ndaj qytetarëve të pambrojtur.
I ra në dorë kryeministrit britanik të asaj kohe, David Cameron, të recitonte një mea culpa historike nga Londra. Në një fjalim në Dhomën e Komunave, kryeministri e quajti atë që ndodhi në Derry në vitin 1972 “të pajustifikuar, të pajustifikueshme dhe të gabuar”, duke pranuar pafajësinë e viktimave dhe duke stigmatizuar veprimet e ushtarëve. Por në të njëjtën kohë fjalët e tij shfajësuan drejtuesit e ushtrisë. E vërteta gjyqësore për masakrën e Derrit kishte mbërritur, ndonëse 38 vjet me vonesë, dhe kishte shpërblyer përpjekjet e familjeve të viktimave.
