Monitorimi shumëdimensional i qeverisjes vendore, ALTAX vijon takimet në Vlorë

Vlerësim i mundësive dhe kufizimeve

21 Qershor 2022

Në kuadër të projektit “Monitorimi publik përmes ndërveprimit qytetar” të mbështetur nga Ministria e Punëve të Jashtme të Holandës, Qendra ALTAX ka filluar prej Dhjetori 2021 analizimin e performancës sociale të bashkive duke e përfshirë 5 bashki: Elbasan, Dibër, Berat, Gjirokastër dhe Vlorë.

Nga analiza e kryer sipas monitorimit shumëdimensional për vitin 2021 në Bashkinë VLORË u konstatuan situate dhe performance, të cilat mund të lexohen në brendi të Raportit. Në veprimtarinë e pushtetit vendor, sipas ekspertëve që analizuan të dhënat vlen të përmbledhim dhe prezantojmë si më të rëndësishme, pikat si më poshtë.

1. LËVIZJET E POPULLSISË

– Migrimi, si një fenomen i cili ka prekur thuajse të gjithë territorin Shqiptar, sipas statistikave vërehet se për Bashkinë e Vlorës, por edhe për qarkun ka një bilanc pozitiv të raportit të hyrjeve dhe daljeve të rezidentëve, në vitin 2021. Pjesa e popullsisë së bashkive kufitare me Bashkinë e Vlorës (Bashkia Selenicë, Himarë kanë humbur deri në 10% të fuqisë  aktive të punës, sic është rasti në Bashkinë Himarë me 113 banorë më pak dhe në Bashkinë Selenicë me 230 banorë më pak. Demografia lidhur me strukturën gjinore anon lehtësisht nga meshkujt (50.1% meshkuj dhe 49.9% femra). Megjithatë, në qarkun e Vlorës është dominuese popullsia në moshë pune (15-64 vite)  dhe me nje tendencë moshimi të popullsisë rezidente vendin e dytë në tsrukturën e popullsisë e mban mosha mbi 65 vite (16% e popullsisë gjithsej).

– Lëvizjet e popullsisë si jashtë dhe brenda Bashkisë nuk kanë ndikuar në uljen e popullsisë. Bashkia Vlorë  përbën speicifikë krahasuar me bashkitë e tjera për një bilanc pozitiv të lëvizjes migratore, nisur nga prania e burimeve natyrore mbitokësore, si dhe nga hyrje të rezidentëve nga zonat rurale dhe zona të tjera të vendit, si nëpërmjet programeve zhvillimore duke u përfshirë në funksion të turizmit masiv. Në vitet e fundit është objekt i Planit të Përgjithshëm Kombëtar (PPK) “Shqipëria 2030” për zhvillimin e territorit nëpërmjet urbanizimit. Sipas Vjetarit statistikor Rajonal, 2021 të INSTAT migrimi i brendshëm neto (hyrje-dalje) në vitin 2021 në nivel qarku është në ulje të dukshme, nëse krahasohet me vitin 2017. Migrimi neto i brendshëm në 2017 ishte -191 banorë, ndërsa në 2021 është 248 banorë.

– Problemet migratore që mund të lindin do të kenë ndikim negativ në grupmoshat e reja dhe fuqinë punëtore e tregun e punës. Migrimi i brendshëm në Vlorë edhe pse nuk ka problemet që kanë qytetet e tjera është i prirur gjithsesi që të ofrohet drejt tregjeve jo vetëm të brendshme, por kryesisht jashtë vendit për pagesa më të mira të vlerës së punës.

Dy kategori të popullatës, të rinjtë dhe të rejat, të cilët e gjejnë veçanërisht të vështirë pjesëmarrjen në tregun e punës në vend kanë edhe më shumë nxitje për migrim nga Vlora Në një monitorim të peshës që mban grupmosha 0-14 vite dhe grupmosha 15-64 vite, shihet se në 2021 ka një ulje të grupmoshës 0-14 vjeç në raport me popullsinë e Vlorës me 2.1% më pak dhe më stabël grupmosha tjetër me një deviancë vetëm 0.2% më pak. Problemi i migrimit do të fillojë të ndihet edhe më shumë në bizneset vendore, ashtu si në gjithë vendin, për arsye të largimit të specialistëve të ndryshëm në sektorin privat që kërkojnë një pagesë të lartë të aftësive të tyre në tregun e huaj.

– Papunësia në Vlorë tregon rritje në vitin 2021 krahasuar me periudha të mëparshme. Niveli i papunësisë në rang kombëtar është 11.4% në fund të vitit 2021, si një nivel me ulje prej 2 pikë përqind krahasuar me fundin e vitit 2017. Nga ky tregues kombëtar duke e krahasuar me tendencat e performancës ekonomike, të niveleve të punësimit dhe papunësisë në vitet 2017 dhe 2019 në Vlorë, llogaritet se efekti indirekt te niveli i papunësisë është në rritje edhe për vitin 2021 në bashkinë e Vlorës. Edhe pse programet e Bashkisë kanë synuar të bazohen mbi dokumente politikash për grupe të caktuara (të rinjtë dhe romët), shihet se në Buxhetin e vitit 2021 (por edhe në buxhet e dy viteve përpara) nuk ka të parashikuar fonde specifike për këtë drejtim.

– Shërbimet dhe programet aktive të tregut të punës nuk kanë gjetur ende zbatimin e nevojshëm në kohë sipas strategjisë kombëtare për punësimin. Nisur nga zbatimi i ligjit nr.15/2019, “Për nxitjen e punësimit” nevojitet një koordinim mes zyrave të punës dhe krijimit të paketave gjithpërfshirëse për të lehtësuar kalimin e individëve të papunë dhe pa një arsim të përshtatshëm apo aftësi specifike drejt punës së denjë.

– Transparenca për treguesit mbi zhvillimet e tregut të punës, të drejtave në punë dhe politikave të konsoliduara me strategjinë kombëtare nuk është e plotë. Treguesë të rëndësishëm performance për punësimin dhe barazinë gjinore, së bashku me treguesë për përjashtimin social nuk gjenden të publikuar në faqen online apo në një dokument përmbledhës, sipas ligjit Nr.119/2014 “Për të drejtën e informimit”

– Të ardhurat vendore janë arritur të tejkalohen duke performuar mirë. Në drejtim të ndikimit te të ardhurat tatimore të Bashkisë, duket se arsyet për krijimin e debitorëve nuk ka penguar Bashkinë Vlorë të arrijë një nivel rekord në vitet e fundit në mbledhjen e të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore në nivelin 101% të programit buxhetor 2021, të ndryshuar. Por problematikat, që lidhen edhe me borxhet tatimore konsistojnë në lidhje me dobësitë e mosfunksionimit të kadastrës fiskale, si edhe me një numër familjesh prej 2% (66.000 familje gjithsej) që kanë migruar kanë tokë bujqësore në pronësi dhe ato nuk janë tatimpaguese kontributivë edhe pse ligji i taksave vendore nuk i përjashton.

– Nisur nga shpenzimet që janë kryer deri më sot sipas PDV, por edhe investimet kapitale me fondet e Bashkisë shihet se infrastruktura dhe gjithë drejtimet si më lart mbulojnë mesatarisht 6% të fondeve të investimeve të Bashkisë, si dhe 100% të fondeve që investohen direkt nga FSHZH. Investimet dhe shpenzimet për organizimin e tregjeve dhe stimulimin e sektorëve nga fondet e Bashkisë arrijnë jo më shumë se 2% të investimeve kapitale. Nga 2.32 miliard lekë (18.9 milion Euro) shpenzime gjithsej të Bashkisë për arsimin profesional janë shpenzuar 1.7% fonde në vitin 2021. Ndërkohë, fondet më të mëdha janë shpenzuar për arsimin parashkollor dhe bazë sa 18.9 % e buxhetit vendor gjithsej (439.9 milion lekë), rrjetin rrugor rural sa 7.3% e buxhetit vendor (174 milione lekë), si dhe për ndriçim dhe mbetjet sa 11.9% e buxhetit të bashkisë (278 milionë lekë).

– Objektivat e politikave kombëtare dhe programeve vendore duhet të përditësohen me ndryshimet për të frenuar një largim të ardhëm jashtë vendit nga Vlora. Vlera e shtuar në ekonomi përgjatë 2018 – 2020 shihet të ketë patur luhatje, për arsye kryesisht të pandemisë në vitin 2020, i cili ka ulur të ardhurat për frymë me 1.2% më pak. Ndërkohë përgjatë viteve 2018 dhe 2019 të ardhurat për frymë, e cila reflektohet edhe nga rritja e Prodhimit të brendshëm të Vlorës, respektivisht me 4.7% dhe 0.27% , apo mesatarisht rritje 2.48 % në vit. Ky nivel i shtimit të të ardhurave mesatare për frymë na tregon se zhvillimi ka patur rritje të pandjeshme për familjet dhe individët, e cila është në të njëjtën kohë e pamjaftueshme për të përballuar peshën e rritjes së çmimeve për shpenzimet e ndryshme.

– PPV dhe Strategjitë sektoriale kombëtare dhe vendore duhen përshtatur në funksion të mosmigrimit dhe të nxitjes së ofertës së punësimit pasi shihet se kanë nevojë të përditësohen duke marrë jetë nga reagimi Bashkisë dhe zërit qytetar. Politika kryesore zhvillimore për nxitjen e ekonomisë së qëndrueshme dhe si rrjedhojë edhe punësimit cilësor është Plani i Përgjithshëm i Territorit, 2017 (PPV). Ky plan është llogaritur të kushtojë 144.6 milion Euro (19.26 miliard lekë), si kosto fillestare, pa llogaritur devianca dhe rritje të kostove të ndikuara nga faktorë të ndryshëm. PDV filloi të gjejë zbatim që në buxhetin e vitit 2018 dhe në gjithë vitet e tjera në vijim me programe që ende janë në proces zbatimi deri në vitin 2030.

– Nisur nga nevoja për të vepruar lidhur me politika që mbështesin të rinjtë për të mos u larguar për të qenë sa më efektiv Bashkia dhe institucionet qendrore duhet të koordinohen për të efektivizuar stimujt ekonomikë dhe financiarë dhe uljen e barrierave rregulatore. Ne mendojmë se duhet të jenë të orientuara direkt si një paketë transferte monetare (fonde, asistencë teknike, lehtësi burokratike) (a) në kohë reale, (në grupet e identifikuara si nevojtarë, (c) me kohëzgjatje të përkohshme.

2. FINANCAT VENDORE

– Nga  monitorimi i PBA 2021 – 2023 dhe PBA 2022 – 2024 të Bashkisë Vlorë duke synuar ndërlidhjen me Strategjitë sektoriale dhe SKZHI II vërehet se mungon lidhja e duhur dhe ndërvarësia mes tyre. Sipas përmbjatjes së PBA 2021 – 2023 dhe PBA 2022 – 2024 janë formuluar mirë, por sërish mungon lidhja e duhur me strategjitë sektoriale, Strategjinë Kombëtare për Zhvillim, si dhe PBA-në e qeverisë qendrore. Ndryshimet ligjore në vetvete nuk konsiderohen gjithëpërfshirëse mjaftueshëm për ta përmirësuar procesin buxhetor ekzistues, i cili duhet të rrisë fokusin e politikave, besueshmërinë dhe orientimin drejt rezultateve.

– Konsultimi publik dhe transparenca duhet të marrin një vëmendje të veçantë dhe kujdes në plotësimin e detyrimeve ndaj kërkesave të argumentuara të qytetarëve. Nga monitorimi i zbatimit të procedurës së konsultimeve publike për projekt-buxhetin 2022 dhe PBA 2022-2024 në Bashkinë Vlorë, rezulton të jenë kryer sipas kalendarit dhe detyrimit të ligjit të buxhetit.

– Rekomandimet dhe monitorimet e OSHC në parashikimin e të ardhurave vendore (shpërndarjen e barrës tatimore) dhe shpërndarjen e shpenzimeve ka qenë pa ndikim të prekshëm apo të verifikueshëm. Në gjithë procesin e konsultimit dhe analizat e pyetësorëve të realizuar mungon ekspertiza e shoqërisë civile dhe profesionistëve apo është e përfshirë në projekte që kanë Marrëveshje me MFE dhe Bashkitë. Mënyra e zhvillimit të konsultimit publik (jo vetëm në Bashkinë Vlorë) nuk mundet të konsiderojë si vendimtare dhe të argumentuara me një studim analitik vetëm reagimet e qytetarëve (pjesëmarrjet në forume për konsultim publik nuk kalon 0.12% e popullsisë mbi 15 vjeç të Bashkisë), të cilat mbeten një zë i pazëvendësueshëm në formën e përfaqësimit që kanë.

– Të ardhurat e realizuara dhe shpenzimet e shpërndara sipas funksioneve janë prezantuar duke u bazuar te struktura e të ardhurave sipas burimeve të përfitimit dhe te struktura e shpenzimeve sipas destinimit të përdorimit ekonomik të tyre. Shpenzimet administratës janë sa ¼ e shpenzimeve vjetore të Bashkisë, ndërsa 5% janë shpenzimet kapitale me fondet e Bashkisë. Pjesa tjetër e shpenzimeve janë për programe për ekonominë, për arsimin, për strehimin social dhe shërbime të tjera të bashkisë. Të ardhurat e veta (taksat dhe tarifat vendore) mbajnë një peshë sa 42% e shpenzimeve gjithsej të Bashkisë. Pjesa tjetër prej 58% mbulohen nga transfertat prej buxhetit të shtetit. Nëse do të bënim një krahasim për barazim midis të ardhurave të vetë Bashkisë me shpenzimet që ajo ka kryer shikohet se të ardhurat që mbledh Bashkia mbulojnë shpenzimet e administratës, çështjet ekonomike dhe mbrojtjen e mjedisit.  Përveç të ardhurave të veta nga taksat dhe tarifat vendore, si dhe të ardhura të tjera nga asetet dhe shërbimet që kryejnë ndërmarrjet publike në vartësi të bashkisë buxheti i bashkisë bazohet edhe në transfertat prej buxhetit të shtetit.

– Të ardhurat në buxhet për periudhën 2022-2024 parashikohen në rreth 58% nga të ardhurat e veta dhe rreth 42% nga transfertat e buxhetit të shtetit. Gjatë vitit 2021, shpenzimet nga buxheti i shtetit janë rreth në raportin 45% nga burimet e veta dhe 55% nga transfertat e buxhetit.

Gjatë periudhës 2022-2024 bashkia parashikon rritje të të ardhurave të veta me një mesatare prej 13% rritje performance, si dhe një ulje të peshës së transfertave nga buxheti me po 13 përqind, në krahasim me sa janë në vitin 2021. Nisur nga parashtrimi në relacionin e PBA 2022 – 2024, si dhe duke konsideruar faktin se viti 2023 është një vit zgjedhjesh vendore, por edhe baza e tatimpaguesve nuk mund të zgjerohet në pak vite në këto nivele, mendojmë se ky parashikim është më shumë se optimist dhe nuk ka elementët për tu përmbushur ashtu si është miratuar.

– Në parashikimi buxhetor të të ardhurave për vitete 2022 – 2024 shikohet që optimizmi është në nivele të larta. Taksat vendore janë parashikuar me rritje 51.5% në vitin 2022 krahasuar me realizimin në 2021. Po kështu, edhe tarifat vendore dhe të ardhurat jo tatimore janë parashikuar respektivisht me rritje 35.1% dhe 45.5% në vitin 2022 krahasuar me realizimin në 2021.

Në gjithë këtë analizë shihet se optimizimi është i bazuar mbi elementë jo realistë dhe kjo mundet të ndikojë në performancën e shpenzimeve për vitet që vijnë.

– Parashikimi i shpenzimeve për periudhën afatmesme 2022-2024 është në nivele të larta dhe bazohet mbi një ekualizim të kujdesshëm të shpenzimeve me të ardhurat e veta dhe transfertat. Nga monitorimi i treguesve të parashikuar në periudhën fiskale 2022 – 2024 (viti 2021 është viti faktik bazë) vërehet se:

• Shpenzimet gjithsej të Bashkisë rriten vetëm vitin e parë me 4% dhe në dy vitet pasuese ulen respektivisht me 12% dhe 18%.
• Shpenzimeve për administratën, krahasuar me vitin 2021 parashikohen të rriten për vitet 2022, 2023, 2024 respektivisht me 1%, 4% dhe 5%.
• Menaxhimi mbetjeve ka rritjen më të madhe me 208% rritje në 2022 dhe ulje në nivelet e vitit 2021 në vitin 2023;
• Trashëgimnia kulturore parashikohet me rritje 113% në vitin 2022 dhe ulje në nivelet e vitit 2021 në vitin 2023 dhe 2024.
• Arsimi i mesëm i përgjithshëm parashikohet me rritje 84% në vitin 2022 dhe vijimësi rritje në krahasim me nivelet e vitit 2021 edhe në vitin 2023 dhe 2024. Arsimi profesional nuk do të ketë shpenzime të parashikuara në vitet 2022-2024.

Ndërkohë që Rrugët përfaqësojnë dhe peshën më të ulët me një buxhet sa 79% e vitit 2021 dhe në ulje të mëtejshme në vitet 2023 dhe 2024.

– Sa u takon disa treguesve të transparencës fiskale, përfshirë programimet e buxhetit, dokumentimin e buxhetit dhe të drejtën e publikut për të parë informacionin fiskal, Bashkia vlerësohet se ka një përfaqësim të mirë.

– Ndërvarësia që ka buxheti vendor nga buxheti i shtetit, ndikohet nga një pjesë e objektivave ende të papërmbushur nga SMFP 2019-2022 dhe strategjitë sektoriale që rëndojnë mbi performancën e planifikimit të buxhetit të Bashkisë.

– Rekomandimet dhe monitorimet e OSHC në parashikimin e të ardhurave vendore (shpërndarjen e barrës tatimore) dhe shpërndarjen e shpenzimeve ka qenë pa ndikim.

– Menaxhimi i investimeve publike përbën sfidë madhore.  Dobësitë në përzgjedhjen e projekteve, së bashku me mungesën e të dhënave të plota dhe me sistemet e dobëta të monitorimit e kanë cënuar efektivitetin dhe efikasitetin e vendimeve të menaxhimit të financave publike vendore.

– Dobësitë në menaxhimin e investimeve publike ua ulin efektin në mbështetjen e objektivave të qeverisë për zhvillim shoqëror dhe ekonomik. Ndër çështjet që kanë nevojë për vëmendje dhe përfshirje të Bashkisë përfshihet edhe mungesa e debatit publik për shqyrtime të thelluara fizibiliteti për projekte ndërkombëtare të investimeve kapitale, ku dhe monitorimi dhe raportimi nga Bashkia është në përmasa të vogla apo të pakonsiderueshme. Në këtë rast, ndihma me ekspertizë direkte nga ekspertiza lokale dhe kombëtare në pamundësi/mungesë të ekspertizës nga qeverisja qendrore (ministritë e linjës) duhet të sinkronizohet me nevojat e bashkisë.

–  Përdorimi efikas i burimeve në funksion të realizimit të shërbimeve dhe efektivizimit të barazisë buxhetore për pakicat rome dhe shtresat e margjinalizuara. Megjithëse paketa me aktete ligjore dhe nënligjore për menaxhimin e financave vendore është në zbatim prej mjaft vitesh, nisur nga përvoja disavjeçare  është e  nevojshme forcimi konsistent i kapacitetit në Bashki për t’u fokusuar te performanca dhe efektiviteti i realizimit të shërbimeve. Në Buxhetin 2021, ashtu si edhe në PBA 2021-2023 nuk konstatohet asnjë përmendje zëri buxhetor lidhur me politika /programe buxhetore në drejtim të zbatimit të strategjive sektoriale, dhe politikës së Bashkisë për pakicat rome, si dhe për shtresat e margjinalizuara në mënyrë të dedikuar dhe me një focus të veçantë.

3. EDUKIMI TË RINJVE DHE INTEGRIMI NË TREG

– Nivelimi i politikës arsimore fillon me aftësitë dhe përdorimin e teknologjisë digjitale, ku bashkia duhet të kërkojë të bashkrendohet me biznesin vendas. Pikat e tjera kryesore, i cili do të rrisë mundësinë e arsimimit në mënyrë që asnjë nxënës të mos mbetet pas në teknologji është edhe qasja politike vendore që të shfaqë realisht në programet e saj buxhetore dhe politika të veçanta që duhet të miratojë , që të kuptojë se çfarë roli do të luajë digjitalizimi në edukimin e brezit të ri, por edhe në stimulimin e investimeve fillesatre duke kërkuar edhe ndryshimet e transfertës për këto raste.

– Nevojitet puna e vazhdueshme për të siguruar aksesin, pajisjet dhe infrastrukturën për të siguruar që çdo fëmijë dhe i ri në Vlorë mund të mësojë dhe të zhvillojë me sukses, qoftë në shtëpitë e tyre apo në shkollë. Në këtë qasje, ekspertiza dhe kontributi i OSHC-ve të specializuara mund të jetë nisja e parë e një projekti pilot, për gjallërimin e jetës së të rinjve, por mbi të gjitha për të formësuar karrierat digjitale për të ardhmen. Një ndërthurje edhe me bizneset vendore për këtë qëllim do të ishte një përdorim me vlerë i burimeve në dispozicion bazuar mbi programe të bashkërenduara dhe që kanë në themel të tyre interest mes palëve. Bizneset janë pjesa që përkrahet nga bashkia nëpërmjet politikave nxitëse dhe stimuluese, ndërsa studentët janë pjesa që vlen për të parandaluar migrimin, por edhe për të garantuar që vlera e shtuar për të ardhmen të jetë më e garantuar.

– Integrimi i të rinjve dhe të rejave në tregun e punës, sipas programeve sektoriale janë ende të papërmbushura përtej politikave institucionale në mbështetje të punësimit të të rinjve. Në monitorim të Strategjisë për Punësim dhe Aftësi, 2019-2022, programeve buxhetore afatmesme dhe buxheteve në vitet 2017-2021, si dhe duke ju referuar edhe programit politik të Kryetarit të Bashkisë në vitet 2015-2019, vërehet se investimet e realizuara nga fondet e Bashkisë, por edhe ato të investuara nga buxheti i shtetit nuk kanë arritur të zbusin papunësinë, madje ajo rezulton me rritje në 2019 në niveoin 16.6% të forcave të punës aktive në Bashkinë Vlorë.

– Ndikimi shoqërisë civile dhe ekspertizës sektoriale në programet vendore për luftën ndaj informalitetit të punës dhe programit antikorrupsion duhet të bëhet angazhim i përbashkët me qeverisjen vendore edhe në sistemin e edukimit. Shoqëria civile edhe me ndihmën e medias luan një rol të rëndësishëm në zbulimin e rasteve të korrupsionit, çka rrit në mënyrë të ndjeshme ndjeshmërinë e publikut në lidhje me shkallën e korrupsionit dhe rastet e veçanta të tij. Në këtë qasje ndaj luftës anti informalitet, ekspertiza e shoqërisë civile, si dhe burimet dhe kapacitetet përpunuese që mund të aktiviziohen përbëjnë një tjetër forcë goditëse që mundet të japë kontributin e saj krahas institucioneve publike.

– Në nivelin e pjesëmarrjes, Vlora në arsimin e mesëm të përgjithshëm në raport me arsimin profesional bazohet kryesisht në gjimnaze (81%) dhe 19% e nxënësve ndjekin shkollat profesionale dhe social- kulturore.  Numri i nxënësve në arsimin 9-vjeçar me nxënësit në shkollë të mesme ëstë në një raport 2.5:1. Kjo qasje mundet të jetë një tregues për mosvijueshmëri të edukimit me të njëjtinritëm si arsimi i detyrueshëm, i cili meriton një vëmendje për Ministrinë si rast për konsiderim nga ta.

– Shpenzimet e buxhetit të Bashkisë Vlorë për Arsimin parashkollor përfshirë arsimin bazë, Arsimin e mesëm të përgjithshëm, si dhe Arsimin professional në vitin 2022 janë parashikuar 11.3% më të ulta dhe vijojnë të tilla ku për arsimin profesional nuk parashikohet asnjë shpenzim. Në aspektin e realizimit të programit për rikonstruksionin dhe ndërtimin e shkollave është punuar në përmbushje të programit politik, por edhe programit buxhetor. Niveli i shpenzimeve spjegon edhe faktin e përqindjes së lartë të pjesëmarrjes së nxënësve në arsimin publik duke konsideruar edhe argumentin e nivelit të ardhurave nën mesataren kombëtare (44.2 mijë lekë /muaj), që nuk arrijnë dot për pjesën më të madhe të familjeve të përballojnë kostot private. Në këtë rast përgjegjësia e bashkisë është edhe më e madhe, në aspektin sasior dhe cilësor.

– Efekti i pandemisë në Vlorë shihet se ka ndikuar në rritjen e numrit të familjeve me ndikime të varfërisë. Ekonomia e Shqipërisë u rimëkëmb fuqishëm nga kriza e COVID-19 në vitin 2021. Rritja vlerësohet në 8.5%, ndërsa shkalla e varfërisë ka rënë ndjeshëm nga 31.3% në 22%. Por, ndikimi në Vlorë në aspektin e varfërimit duket se ka ndikuar në rritjen me 58% të familjeve që janë përfituese të ndihmës ekonomike (sa 3.1% e familjeve gjithsej).

– Efektet rrjedhëse prej rritjes ekonomike, nëse shpërndarjet e të ardhurave nëpërmjet fondit të mbrojtjes sociale janë relativisht të qëndrueshme me kalimin e kohës, ato mund të zbusin por jo të ulin varfërinë.

Në një krahasim të treguesve të buxhetit të bashkisë Vlorë për vitet 2021 dhe 2019 shikohet se:

• Fondet e kujdesit social për personat e sëmurë dhe me aftësi të kufizuara u rrit 30.6% më shumë në 2021, duke konsideruar edhe faktin e rëndimit të situatës financiare prej pandemisë, por edhe për shkak të rritjes së pjesëmarrjes në këtë skemë sociale.
• Kujdesi social për familjet dhe fëmijët ka një rritje të ndjeshme prej 162.8% në vitin 2021, me një logjikë të njëjtë në përballje të kostove të rritura prej situatës së pandemisë, nisur edhe nga rritja e familjeve përfituese të skemës së ndihmës ekonomike.

– Ndikimi shoqërisë civile dhe ekspertizës sektoriale në programet vendore për luftën ndaj informalitetit të punës dhe programit antikorrupsion bazuar te angazhimi ndaj tij dhe ne sistemin e edukimit. Shoqëria civile edhe me ndihmën e medias luan një rol të rëndësishëm në zbulimin e rasteve të korrupsionit, çka rrit në mënyrë të ndjeshme ndjeshmërinë e publikut në lidhje me shkallën e korrupsionit dhe rastet e veçanta të tij. Në këtë qasje ndaj luftës anti informalitet, ekspertiza e shoqërisë civile, si dhe burimet dhe kapacitetet përpunuese që mund të aktiviziohen përbëjnë një tjetër forcë goditëse që mundet të japë kontributin e saj krahas institucioneve publike. E gjithë nisma mund të organizohet bazuar te Strategjia kundër korrupsionit, por edhe si jë nismë e freskuar duke marrë për referencë edhe riorganizimin e strukturave kundër korrupsionit

– Ndryshimet ekonomike në Vlorë vijnë kryesisht nga zhvillimet infrastrukturore të ndodhura ndër vite, megjithëse niveli i investimeve të kryera në 5-6 vitet e fundit nuk ka shërbyer për të rritur efektin direkt në vlerën ekonomike të shtuar. Kështu, në vitin 2017 është viti i vetëm që nuk ka një vlerë të shtuar, por tkurrje të PBB rajonale me – 2.0%. Në dy vitet pasardhëse rezulton një vlerë e shtuar ekonomike + 4.7%, por me një tkurrje tjetër në 2019 duke zbritur në +0.27%, që konsiderohet një rënie e prodhimit të brendshëm.

Pagesat për infrastrukturën duhen parë në një raport të drejtë me shpenzimet për mbrojtjen sociale. Në një lexim të të dhënave të Buxhetit të Shtetit për fondet e investimeve për infrastrukturën në 2021 për Vlorën, si dhe financimet nga Buxheti i Bashkisë me fondet e buxhetit vendor, shikohet se ka një nivel shpenzimi mesatar vjetor për çdo banor të Vlorës prej 26 mijë lekë. Ndërkohë, që shpenzimet për mbrojtje sociale mesatarisht janë në nivelin e 8.000 lekë për banor të varfër apo në nevojë. Në bazë të këtij krahasimi arrijmë të analizojmë faktin se shpenzimet për infrastrukturë janë më shumë se 3.25 herë më të larta se fondet që nevojiten për të ndikuar në uljen e varfërisë.

– Forcimi i rrjetit të shoqërisë civile dhe koordinimi me politikat vendore dhe qendrore për parandalimin dhe luftimin e ekstremizmit të dhunshëm. Në buxhetet e Bashkisë, ashtu si kemi monitoruar edhe buxhetet e bashkive të tjera në gjeografi të ndryshme konstatohet se mungojnë politika dhe qasje vendore të fokusuara te fenomente mjaft në rritje të ekstremizmit të dhunshëm.

– Politikat e barazisë gjinore si një pjesë e rritur e programeve të bashkisë-qeverisë, si dhe organizatave duhet të optimalizohen më shumë me skema financiare duke arritur edhe jetëzim të strategjisë kombëtare.

– Nxitja e bizneseve për të investuar në trajnime është pak e përhapur, por kërkon angazhim dhe nevojë për politikë të re. Të mësuarit fleksibël do të përfitojnë bizneset e mëdha dhe të mesme dhe punonjësit e tyre. Me shumë biznese që tani drejtojnë operacione më të dobëta edhe për shkak të pandemisë, ekziston një shqetësim i vërtetë që investimi në aftësi dhe trajnime, i cili tashmë është i ulët, bie edhe më poshtë në listën e prioriteteve.

– Fuqia e rrjetëzimit të shoqërisë civile vendore ndaj problemeve sociale lidhur me edukimin, shëndetësinë, punësimin, ambjentin, korrupsionin dhe shfrytëzimi i të drejtave të partneritetit me OSHC. Nisur nga kjo përmbledhje shikohet se monitorimi qytetar nuk arrihet në nivelet që kërkon të përçojë edhe kjo analizë jona, për sa kohë nuk adresohen për trajtim dhe zgjidhje problemet e përmendura më lart dhe që nga përvoja dhe analiza jonë konfirmohet se ka vërtetësinë.

– Forcimi i rrjetit të shoqërisë civile dhe koordinimi me politikat vendore dhe qendrore për parandalimin dhe luftimin e ekstremizmit të dhunshëm. Në buxhetet e Bashkisë, ashtu si kemi monitoruar edhe buxhetet e bashkive të tjera në gjeografi të ndryshme konstatohet se mungojnë politika dhe qasje vendore të fokusuara te fenomente mjaft në rritje të ekstremizmit të dhunshëm.

– Organizimi i asistencës teknike dhe strategjive të shoqërisë civile, si një angazhim përcaktues i ngjashëm me nevojat dhe orientimin e programeve të organizatave të huaja duhet të shihet si një nevojë për koordinim me rrjetin e OSHC-ve dhe pushtetin vendor. Në mbështetje dhe në zhvillim të programeve të Strategjive sektoriale, si dhe plan veprimeve për zbatimin e tyre duhet të kërkohet nga rrjeti i shoqërisë civile një dokument ku të përfshihet edhe orientimi dhe organizimi i ekspertizës teknike dhe strategjive të shoqërisë civile, si një angazhim përcaktues i ngjashëm me nevojat dhe orientimin e programeve të organizatave të huaja të kërkuara nga qeveria.

– Matja dhe monitorimi në vijimësi i varfërisë sipas dokumenteve qendrore dhe shtrirjes për pushtetin vendor të përfshirjes sociale me plan veprime të përgatitura nga OSHC në ndihmë të bashkisë. Përfshirja  sociale, e cila është pjesë e Strategjisë Kombëtare të Mbrojtjes Sociale  edhe pse administrohet si një politikë nga qeverisja qendrore (MSHMS) ka të nevojshme që të asistohet në prakikën e zbatimit për të ndërmarrë analiza teknike dhe veprime të koordinuara me programin e Bashkisë për të siguruar integrimin aktiv të përfshirjes sociale në funksion të adresimit të nevojave dhe problematikave përmes një modeli integrues, ku jetët e njerëzve dhe nevojat e tyre shihen, vlerësohen dhe mbështeten nga një këndvështrim shumëplanësh.

– Politikat e barazisë gjinore si një pjesë e rritur e programeve të bashkisë-qeverisë, si dhe organizatave duhet të optimalizohen më shumë me skema financiare duke arritur edhe jetëzim të strategjisë kombëtare. Në bazë të përvojave të mira ndërkombëtare duket se një vlerë e shtuar në këtë drejtim lidhet me barazinë e të ardhuarve nga puna, të cilën një pjesë e madhe e vendeve europiane, por edhe në botë po e shpallin si një mënyrë më efektive për barazinë gjinore nëpërmjet skemës së transparencës së pagave. Strategjia ndoshta do të kërkojë të përshtate, pasi ka mjaftueshëm përsëritje të programeve që nuk kanë funksinuar as në të kaluarën.

– Modelim i qeverisjes në marrjen e opinionit të OSHC-ve për të hartuar politikat në funksion të zhvillimit të potencialeve njerëzore dhe programeve kundra varfërisë . Në kontekstin e analizimit, diskutimit dhe propozimit të politikave të koordinuara të organizatave të biznesit, të organizatave të punës, si dhe OSHC dhe ekspertëve të pavarur shihet si i nevojshëm rrjetëzimi dhe koordinimi mes tyre për të qenë skalioni i parë për argumentimin e ndryshimeve duke shërbyer edhe si pjesa e shëndetëshme e transparencës me fakte dhe argumentuese përballë nismave që ndërmerr shpesh në vitet e fundit qeveria dhe të cilat i diktohen edhe qeverisjes vendore, pa arritur të shikohet me detaje fizibiliteti dhe jetëgjatësia e nismave të tilla politike.

4. MENAXHIMI MJEDISIT, BUJQËSIA DHE TURIZMI

– Që Shqipëria të rritet me efekte të ndjeshme edhe për shtresat në nevojë, atëherë llogaritjet që janë kryer nga ekspertë të ndryshëm paraqesin se duhet të jetë në nivelet e 7% ose 8% për vitet në vijim. Kjo është pjesa më e rëndësishme për të mkatur edhe efektivitetin e investimeve infrastrukturore, të cilat shpenzohen mesatarisht deri në 3.5 miliard lekë në vit për Vlorën, ku mbi 96% vijnë si fonde nga FSHZH dhe fonde të huaja të buxhetit dhe 4% janë financime me fonde nga buxheti i Bashkisë.

– Adresimi i problemeve mjedisore dhe furnizimit me ujë dhe fondet e alokuara nuk janë në nivele të njëjta të vëmendjes si në programin për menaxhimin e mbetjeve urbane duke lënë mundësi për akumulim të problematikave dhe zvarritje të tyre. Në buxhetin e shtetit fondet e alokuara për programin “Rikonstruksion i Argjinatures se Selevecit,Vlore” janë planifikuar në vlerën 192.67 milion lekë (sa 18% e vlerës së programit “Infrastruktura e Mbrojtjes nga permbytja” për gjithë vendin, menaxhuar nga AZHBR). Ky projekt ka filluar në vitin 2021 dhe mbaron në vitin 2022 dhe është në proces zbatimi nga fondet e buxhetit të shtetit.

– Roli imponues me fuqinë e ekspertizës dhe argumentit nga shoqëria civile në interes të politikës vendore (politikanë vendorë të gjithë partive dhe aktivistë të interesave qytetare) për të minimizuar transferimin e dëmit dhe fajit nga një krah politik te tjetri. Sipas analizës së kryer nga një grup studiuesësh mbrotja e mjedisit është një nga detyrat e mëdha të gjithë bashkëjetuesve brenda teerritorit të Bashkisë, por edhe institucioneve qendrore të cilat duhet të koordinohen për zbatimin e ligjit sipas fushës së tyre të veprimit ndaj krimeve mjedisore.

– Mbetjet e menaxhuara trajtohen kryesisht duke depozituar mbetjet  në landfille dhe vende të tjera depozitimi të miratuara nga organet përkatëse të qeverisjes vendore. Me fondet në dispozicion nga Bashkia Vlorë, arrijnë të menaxhohet 88.3% (86 mijë tonë) e mbejtjeve ndërkohë që 11.7% e mbetjeve (11.4 mijë tonë), që është 85 kg mbeturina në vit për qytetar të Vlorës të mbetura si ndotje ambjenti dhe papastërti.

– Përdorimi i planit të përgjithshëm kombëtar për shpërndarje të programeve sipas qasjeve të vullnetit të korruptuar politik mbetet një sfidë e monitorimit të transparencës së procesve nga OSHC dhe ekspertiza sektoriale e tyre. Në gjithë këto procese zhvillimore ekspertët dhe media investigative ngre shqetësimin e mungesës së transparencës cilësore. Në kuadër të këtij projekti, do të kërkohet nga rrjeti OSHC, që “Në kuadër të transparencës dhe llogaridhënies është e domosdoshme dhe etikë bazë e qeverisjes së hapur (duke qenë se fushata zgjedhore zgjat non stop), që pas çdo publikimi të fotografive dhe lajmeve për investime/shërbime publike të deklarohet edhe KOSTOJA BUXHETORE, si për pjesën që merren nga portofolat e tatimpaguesve nga taksat, po ashtu edhe për pjesën që financohet nga borxhet. Qytetarët kanë të drejtë të informohen mbi kostot dhe të vlerësojnë sa u ka kushtuar investimi që jetësohet nga huatë dhe taksat.”

– Sipas parimit “ndotësi paguan” zhvillimi i turizmit duhet të bazohet në zgjerimin e bazës dhe harmonizimin e tarifave për pastrimin, gjelbërimin dhe ndriçimin publik. Tarifa vjetore për pastrimin urban, ndriçimin, gjelbërimin kanë një nivel arkëtimi në vitin 2021 prej 86.3 milion lekë. Niveli i mbledhjes së tarifave është në një mesatare prej 103% arkëtim duke tejkaluar programimin. Nisur nga parashikimet e të ardhurave që duhet të marrin në konsideratë performancën e mbledhjes, por edhe gjithë ndryshimet demografike, zgjerimin e bazës së kontribuesve, si dhe analizimin e vlerës së tarifës nevojitet që ky zë të jetë ngushtësisht e lidhur me një kosto bazë të shërbimeve që kanë lidhje direkte me mbrojtjen e ambjentit nga ndotja si dhe kostot oportune.

– Efekti i turizmit në rritjen ekonomike është monitoruar gjerësisht megjithatë ende nuk është kuptuar mirë se si ndikon turizmi në madhësinë e ekonomisë informale. Në mungesë të të dhënave të detajuara për bashkitë, si dhe nisur nga numri i ulët i strukturave akomoduese formale në Vlorë, mund të llogaritet se ky fluks është i përqëndruar në zonat e kryeqytetit dhe përreth tyre duke ndikuar edhe më shumë në konsumin e të paktën produkteve dhe mallrave rajonal të Tiranës.

– Zhvillimi i bujqësisë është ndihmuar me politika sektoriale nëpërmjet granteve nga fondet e BE me programet IPARD I dhe IPARD II bazuar në Skemën Kobëtare për 6 vitet e fundit. Ndërsa fondet e  alokuara nga MZHBR lidhur me ndihmën për fermerët e Vlorës ka qenë në nivele të ulëta. Por edhe Programi për Mbështetjen e Agrobiznesit Shqiptar nuk ka ofruar dot qasje të plotë të sektorit të agrobiznesit në linja kredie të mbështetura nga mbulimi me garanci shtetërore. Edhe pse tashmë programi IPARD I dhe IPARD II janë mbyllur përfitimet e feremrëve nga këto programe kanë qenë shumë të vështira për tu arritur (formalitet fiskal dhe barrë burokratike), por edhe një ndihmë e vogël krahasuar me ato nevoja që ka paraqitur agrobiznesi i Vlorës, që ka karakteristikë zhvillimin e kulturave të peshkut, por edhe drufrutorët.

5. RIVITALIZIMI URBAN DHE AKTIVITETI SOCIAL

– Strategjia e Zhvillimit dhe mundësitë e buxhetit të Bashkisë dhe ato nga FSHZH dhe institucionet dhe donatorët nuk duket se do të përmbushin objektivat e përmbushjes në afate. Nga verifikimi i secilit nga 34   programet strategjike dhe 82 projektet për arritjen e tyre na rezulton një situatë e tillë:

• Janë realizuar 4 programe (5% e totalit të programeve), por pa përmbushur asnjë nga 6 objektivat strategjikë të Planit plotësisht (te SHTOJCA). Gjysma e këtyre programeve kanë tejkaluar afatin e zbatimit (0-3 vite);
• Janë në proces për tu realizuar (në nivele të ndryshme të zbatimit) 49 programe zhvillimi infrastrukture rrugore, UK, arsimore, shëndetësore, bujqësore, urbane (60% e totalit të programeve), duke synuar përmbushjen e të paktën 3 objektivave strategjikë (Objektivat 1, 3 dhe 5). Me përjashtim të dy programeve që kanë të përcaktuar një kohëzgjatje afat gjatë (deri 15 vite nga fillimi programit), pjesa tjetër janë në tejkalim të afateve të përcaktuara;

Nuk kanë filluar apo nuk ka informacion për performancën e 29 programeve (35% e totalit të programeve), që janë të gjithë në tejkalim të afateve të përcaktuara në Plan..

– Strategjia e zhvillimit prej 5 vitesh është në zbatim, por me ritme më të ngadalta performance nga objektivat e përcaktuara për vënien në funksion të zhvillimit të investimeve dhe programeve. Nga llogaritjet e kostos fillestare gjithsej të gjithë objektivave të Planit llogaritja fillestare arrin në 19.26 miliard lekë. Kjo kosto që duhet të alokohet nga Buxheti i Shtetit, Buxheti i Bashkisë, Donatorët dhe Institucione financiare e investitorë strategjikë (TAP) për përmbushjen e plotë të Planit është e barazvlefshme sa 8 buxhete vjetore të Bashkisë Vlorë, sipas të dhënave për 5 vitet e fundit (2016-2021), dhe sa 128 fonde investimesh gjithsej, që programon mesatarisht çdo vit kjo Bashki.

Nëse bazohemi vetëm te buxheti faktik i Bashkisë  në 10 vitet e fundit (bashkë me transfertat e pakushtëzuara dhe të kushtëzuara), edhe sikur gjithë buxheti të shkonte për Strategjinë ne Zhvillimit Vendor, përsëri ky fond nuk do të mjaftonte të arrinte përmbushjen e objektivave afatgjatë. Ndërkohë, Buxheti i shtetit ka programuar për gjithë periudhën 2017-2021 fondin prej 13.9 miliard lekë (sa 72% e totalit të kostos gjithsej të Planit), ku mbi 85% e tyre tashmë janë në funksionim dhe i shërbejnë komunitetit.

– Plani i Zhvillimit të Territorit ka ndikime të vogla dhe të pjesëshme sipas objektivave strategjikë për Vlorën dhe duhet të analizohet azhornimi me realitetin e ekonomisë bazuar te deviancat. Në krahasimin midis strukturës së Prodhimit të brendshëm rajonal të Vlorës në vitin 2017 dhe në vitin fillim të vitit 2021 vërehet nga ekspertët, se në fillim të vitit 2021:

Ndryshime pozitive të tendencës së sektorëve të ekonomisë

• Bujqësia dhe Blegtoria, Ndërtimi dhe Industria janë mbizotëruese me 54 të ekonomisë së Vlorës (5 bashkitë) me një rritje të përbashkët prej 4.6 përqind më shumë nga 2017. Rritjen më të madhe në grup e ka bujqësia dhe blegtoria me 2.7% më shumë pjesëmarrje në PBB e Vlorës, e cila është ndihmuar nga tregu turistik;
• Aktivitetet e pasurisë së paluajtshme janë rritur me 0.9% në pjesëmarrjen në PBB, si rrjedhojë e rritjes së vlerës së aseteve dhe nxitjes së blerësve për të blerë në një treg që konsiderohet në zhvillim të mëtejshëm;

Ndryshime negative të tendencës së sektorëve të ekonomisë

• Tregtia, Transporti dhe Hoteleria[1]janë pakësuar në pjesëmarrjen në PBB me – 2.8 përqind nga 2017. Ndikimi kryesor vjen nga situata e bllokimit të aktiviteteve të akomodimit nga pandemia e Covid-19. Ky ndikim vihet re nga niveli i Tregtisë, Transportit dhe Hotelerisë në vitin 2019 që mban 18.8% të PBB-së, që konsiderohet një rënie me 0.1%, që tregon edhe efektin ende joefektiv në nivelet e shfrytëzimit të investimeve në infrastrukturën dhe urbanizimin, i cili ka ndikuar pjesërisht në këtë grup aktivitetesh;
• Aktivitetet financiare dhe të sigurimit (me peshë aktuale sa 2.3% e ekonomisë së Vlorës) janë ulur me -0.6% se në 2017
• Arsimi, Shëndetësia dhe administrata publike shënojnë një ulje në pjesëmarrjen në PBB me – 2.1%, si rrjedhojë e ndikimit prej pandemisë, pavarësisht rritjes së numrit të administratës dhe pagave të tyre, por edhe rritjes së vlerës së shtuar në deklarimin e qarkullimit të qendrave private shqndetësore, që janë bërë pjesë e turizmit shëndetësor për emigrantët, të huajt dhe rezidentët.
• Informacioni dhe komunikacioni (me peshë aktuale sa 1.9% e ekonomisë së Vlorës) ka një ulje të pjesëmarrjes së saj në ekonominë e qarkut të Vlorës (5 bashkitë) me – 0.3 përqind më pak nga 2017;
• Artet, kultura, argëtimi dhe aktivitetet e çlodhjes (me peshë aktuale sa 1.2 % e ekonomisë së Vlorës) kanë një ulje të pjesëmarrjes në ekonominë e Vlorës (5 bashkitë) me – 0.7 përqind më pak nga 2017;

– Performanca e programeve të realizuara ka rritur kërkesën për investime private në ndërtim në 2021 dhe me gjasa edhe gjallërim të mundshëm të sektorit dhe vendeve të punës. Investimet e kryera nga fondet e Buxhetit të Shtetit dhe fondet e Bashkisë Vlorë kanë nxitur rritjen e kërkesave për leje zhvillimore në sektorin ndërtimor për banesa, duke futur në ekonomi për vitin 2021 dhe në dy vitet në vijim një fond privat financimesh nga kursimet e individëve dhe kredi bankare. Nisur nga vetëm këto dy aktivizime të fondeve me burime private (individë dhe biznese) sipas llogaritjeve të bëra nga ekspertët arrijnë të krijojnë një vlerë të shtuar sa 0.6% prodhimit bruto të vitit 2019.

– Hartimi i kalendarit të dialogut të lidershipit qytetar për temat për debat midis shoqërisë civile dhe inciativave qytetare me pushtetin vendor, si pjesë më e gjerë se konsultimi publik për vlerat qytetare. Në bazë të momentit në të cilin OSHC në Shqipëri po kërkojnë të evolojnë drejt fokusimit në çështjet që përbëjnë interes të shtuar publik, si dhe për të qenë pjesë e tregut të ekspertizës në funksion të qytetarit, ekspertët tanë mendojne se duhet futur si një instrument i freskët në komunikimin mes qytetarëve dhe qeverisjes vendore Dialogu Deliberativ[2]. Dialogët kërkojnë të gjejnë një bazë të përbashkët midis pjesëmarrësve, të gjejnë vende ku njerëzit bien dakord dhe të përdorin marrëveshjen për të gjetur një zgjidhje për problemin. Dialogët gjithashtu do të trajtojnë me respekt dallimet midis pjesëmarrësve, pa fyerje apo lëndime, dhe nuk do të ketë ndarje të palëve me emërtimete konsumuara nga retorika boshe prej 3 dekadash, në “i majtë” ose “i djathtë”.

[1] zënë 16.1% të ekonomisë së Vlorës

[2] një mënyrë tjetër për të pasur një diskutim të diskutueshëm, pa fitues apo humbës