Nga Dr. Elona BANO
“Në të gjithë vendin tonë, partneritetet e ndërmarrjeve sociale midis sektorit publik dhe privat po u ofrojnë miliona amerikanëve – të rinj e të vjetër – një shans të dytë” – George R. Roberts
Historia tregon se formacionet shtetërore kanë qenë koshiente për faktin se disponojnë burime financiare shumë herё më të vogla se sa nevojat e shoqërisë për shërbime infrastrukturore më të mira. Prej 2 mijë vitesh më parë, në kohën e Perandorisë Romake aplikoheshin forma fillestare të kontratave që sot i njohim si kontrata koncesioni apo kontrata të partneritetit publik – privat.
Në Perandorinë Romake ishte zhvilluar një rrjet zyrash postare që shoqëronte ekspansionin e legjioneve romake dhe njëkohësisht shoqёrohej me ndërtimin e rrugëve në të gjithë provincat e perandorisë. Stacionet postare të vendosura pranë komuniteteve të vogla, pranë stallave të mëdha të kuajve, depove, punishteve, hoteleve dhe garnizoneve ushtarake ndërtoheshin dhe menaxhoheshin nga një partner privat për një periudhë fillestare 5 vjeçare.
Sektorët kryesorë përfitues të koncesioneve dhe PPP – fotografim i situatës aktuale
Statistikat e BERZH tregojnë se në Evropë sipas të dhënave për vitin 2021 sektori kryesor përiftues i kontratave të partneritetit publik privat është ai transportit me vlerë 6 miliardë euro transaksione, i pasuar nga mjedisi ku për 9 projekte janë investuar mbi 866 milionë euro, të gjitha këto projekte të zbatuara në Francë, dhe në vend të tretë është telekomunikacioni me 3 projekte që kishin të bënim me mbulimin me internet me bazë të gjerë dhe po ashtu u aplikuan në Francë.
Një tablo të ngjashme kemi dhe në rastin e realitetit shqiptar ku, sipas Raportit Vjetor të Përmbledhur “Performanca e Kontratave të Koncesionit dhe të PPP për vitin 2021”, publikuar nga Ministria e Financave dhe Ekonomisë, rezulton se në total, numri i kontratave të koncesioneve/PPP të miratuara në R.Sh. deri në vitin 2021 shënon 228 kontrata, por 5 prej tyre janë zgjidhur, si rezultat numri aktual i kontratave të koncesionit/PPP është 223. Sektori i energjisë është i pari në vendin tone me 186 kontrata nga të cilat 3 janë zgjidhur e kanë vlerë totale prej 415,2 miliarde Lekë.
Sektori i dytë me peshë më të madhe përsa i përket vlerës së kontratave është sektori i transportit, me 20 kontrata gjithsej me vlerë totale 100.6 miliardë lekë pasuar nga sektori i mjedisit me 6 kontrata gjithsej me vlerë 25.8 miliardë Lekësh të cilat konsistojnë në ngritjen e sistemit të përpunimit të mbetjeve, menaxhimin e pyjeve, si dhe shfrytëzimin e burimeve ujore.
Natyra juridike e kontatave të koncesioneve dhe PPP
Realiteti demonstron se kontrata e partneritetit publik privat, pavarësisht sektorit se ku aplikohet, ka pikëprerje si me të drejtën publike, ashtu dhe me të drejtën private, ndaj pozicionimi i qartë i kësaj kontrate mes këtyre dy degëve kryesore të së drejtës është me rëndësi. Doktrina kontemporane rrotullohet rreth idesë se marrëdhëniet e partneritetit publik privat themelohen mbi kontrata me origjinë administrative ose me origjinë civile. Aktualisht flitet shumë për kontratat administrative, gjeneza e të cilave gjendet që në Romën e lashtë, kur tokat e pushtuara nga romakët ktheheshin në Ager publicus (pronë e shtetit romak).
Shteti i kalonte këto toka në përdorim të particëve me anë të një kontrate të së drejtës publike por që gjithmonë kishte një klauzë derogative nga e drejta e zakonshme në formën e një urdhri pretorian – interdicta de precario – i cili i garantonte shtetit mundësinë për të kërkuar rikthimin e ager publicus nga particët në çdo moment pa ekzistuar ndonjë kufizim apo sanksionim. Kryesisht në doktrinat juridike evropiane deri para disa vitesh kontratat e koncesionit dhe të Partneritetit Publik Privat, pavarësisht dyzimit të përhershëm për sa i perket regjimit të tyre juridik, influencuar dhe nga doktrina franceze, kanë qene të prirura të shohin këto lloj kontratash me pranë sferës së të drejtes administrative se sa asaj civile, dhe aq më pak të konsideruarit një disipline të pavarur të së drejtes.
Për t’iu qasur një konceptualizimi që na lejon të dallojmë kontratat e pjesëmarrjes publike – private nga kontratat e tjera administrative, duhet të kemi parasysh se kontratat e PPP janë një nga mënyrat në të cilat shteti është i lidhur me individë (marrëdhënie kontraktuale), zakonisht kompani, të karakterizuara, në thelb, nga kompleksiteti i tyre teknik dhe financiar, për të cilat shteti kontrakton financimin, ndërtimin, zhvillimin, shfrytëzimin dhe mirëmbajtjen e një pune infrastrukturore, për një periudhë kohore të mjaftueshme që individi/subjekti privat të rikuperojë investimin e tij dhe të marrë një fitim të arsyeshëm (i cili mund të përcaktohet paraprakisht në kontratë).
Në fund, pronësia e veprës i kthehet shtetit. Ky modalitet kontraktues duhet të përdoret vetëm nëse asnjë nga kontratat tipike administrative nuk është e përshtatshme për të kryer punën apo veprën për të cilën ka nevojë shteti.
Gjithmonë duhet pasur parasysh se “zemra e kontrates administrative” e cila justifikon dhe ekzistencen e saj është pikerisht interesi publik.
Në këtë frymë janë dhe parashikimet e nenit 119/1 të Ligjit nr. 44/2015 “Kodi i Procedurave Administrative” i cili shprehimisht parashikon se organi publik lidh kontrata administrative për realizimin e një interesi publik të cilit organi publik i shërben. Kontrata administrative dhe konkretisht kontratat e partneritetit publik privat i lejojnë administratёs publike të prokurojë punë, shërbime, furnizime dhe mallra për të cilat ka nevojë në mënyrë që të sigurojë vazhdimësinë e shërbimit publik, duke përmbushur interesin publik. Gjithsesi, në përmbushje të veprimtarisë së saj, administrata publike dhe shteti duhet të ruajnë mirё balanacën mes interesit publik dhe atij të individëve, e në këtë frymë vijnë dhe parashikimet e nenit 10 të Kodit të Procedurave Administrative të vitit 1999 i cili parashikonte se: “Administrata publike, në ushtrimin e funksioneve të saj, mbron në çdo rast interesin publik, si dhe të drejtat dhe interesat kushtetuese e ligjore të personave privatë”.
Nëse i referohemi Kodit të Procedurave Administrative të vitit 2015 nuk do të gjejmë një shprehje eksplicite të prevalencës midis interesit publik dhe atij privat, por e njëjta frymë është ruajtur në parashikimet e neneve 1, 4, 12, 119/1 dhe 123.
Në këtë rradhë idesh, vemë re pjesëmarrjen e sektorit privat në projekte që konsiderohen të jenë të dobishme për të gjithë komunitetin ose, kanë një ndikim social që tejkalon përfitimin thjesht individual ku minimizohet rreziku i supozuar i kontraktimit me shtetin, kryesisht në çfarë i referohet financimit, ruajtjes së ekuacionit ekonomiko-financiar të kontratës, regjimit dhe prerogativave ligjore publike, në funksion të realizimit të projektit, nëpërmjet figurave të së drejtës private, në dukje të “përziera”, por me garanci të caktuara që i jepen si partner i shtetit, me qëllim edhe të thjeshtimit të procedurave të regjimit të kontraktimit publik.
Mund të konkludojmë se kontratat e partneritetit publik privat janë një lloj kontratash me dinamikë në rritje për shkak të përdorimit gjithmonë e më të shpeshtë nga qeveritë duke marrë forma dhe specifika nga me të ndryshmet dhe “kostumi i të drejtes administrative”do t`i rrinte shumë ngushtë, por edhe elementet e mjetet e se drejtës private nuk janë të mjaftueshëm për t`i karakterizuar tërësisht.
Nje tjeter argument i pathyeshem per natyren “sui generis” të ketyre kontratave lidhet me menyren specifike të parashikuar per zgjidhjen e mosmarrveshjeve, ku në shumicën e vendeve botërore, përfshirë këtu dhe Shqipërinë, pas lidhjes së kontratës së partneritetit publik privat, palët i drejtohen për zgjidhje të mosmarrëveshjeve gjykatave të arbitrazhit. Zgjidhja e mosmarrveshjeve permes nje rruge alternative, jogjyqesore sic është arbitrazhi ben qe si per kontraktuesin pale private ashtu dhe per administraten publike si autoritet kontraktor, të aplikohen të njejtat parashikime ligjore, të cilat nuk kane natyre administrative.
Pra, administrata publike gëzon të njëjtën liri kontraktore që gëzojnë personat e së drejtës private, e për më tepër administrata publike nuk ka prerogativё për të zgjidhur njëanshmërisht kontratën.
Mund të konkludohet se, për kontratat koncesionare dhe ato PPP kërkohet jo vetëm një delimitim më i saktë konceptual por edhe një përdorim më i kujdesshëm duke i kushtuar vëmendje të veçatë hartimit të këtyre kontratave dhe krijimit të një kuadri institucional përgjegjës me prerogative të qarta për rregullimin, monitorimin dhe kontrollin e tij. Rezulton një domosdoshmëri imediate për krijimin e një dege të re në fushën e së drejtës, që rregullon marrëdhëniet në fushën e koncesioneve dhe partneritetit publik privat, duke qenë i justifikuar si domosdoshmëri e realitetit të ekonomive botërore të cilat prej viteve 1980 kanë apeluar gjithmonë e më shumë në përdorimin e këtyre kontratave dhe përfshirjen e financimit privat në politika, infratstrukturë dhe punë publike, duke siguruar teknologji, inovacion, shërbime dhe cilësi më të mirё e në kohë reale për qytetarët të cilët janë nё fokusin e çdo organi të administratës publike.
Kuadri ligjor shqiptar kushtuar koncesioneve dhe PPP
Pavarësisht të dhënave arkivore sipas së cilave kontrata e parë e koncesionit të serës/ziftit në territoret shqiptare, daton në vitin 1855 e miratuar me ferman të Sulltanit nga Porta e Lartë që i jepte një shoqërie franceze shfrytëzimin prë 99 vjet të ziftit të Selenicës, koncesionet dhe PPP-të në Shqiperi sipas konceptit modern janë implementuar vetëm pas periudhës post-komuniste prej vitit 1992 në disa forma të fokusuara kryesisht në: privatizimin e ndërmarrjeve; Kontratat e Prokurimit Publik të kryera në bazë të ligjit për prokurimet publike 7971/2015; kontratat e koncesionit të kryera në bazë të ligjit nr. 7973/1995 per koncesionet dhe pjesmarrja e sektorit privat në sektorin publik dhe në forma të tjera si qeraja, uzufrukti ose modele të tjera mbi përdorimin e pronës.
Kuadri ligjor kushtuar koncesioneve dhe PPP është tepër kompleks duke u bazuar si të gjitha disiplinat e së drejtës në Kushtetutë, ku në nenin 11/1 parashikohet qartazi se: “Sistemi ekonomik i Republikës së Shqiperisë bazohet në pronën private e publike si dhe në ekonominë tregut dhe në lirinë e veprimtarisë ekonomike”, bashkërenduar me objektivat sociale të shtetit shqiptar parashikuar në nenin 59 të Kushtetutes se RSH.
Natyra hibride e kontratave të koncesionit dhe PPP pasqyrohet qartazi dhe në burimet e së drejtes, ku përveç Kushtetutës, burim parësor i së drejtës janë dhe Kodi Civil, Kodi i Procedurave Administrative, ligjet për koncesionin dhe partneritetin publik privat konkretisht ligji i koncesioneve i vitit 1995, ligji i vitit 2006 dhe ligji 125/2013 “Pёr koncesionet dhe partneritetin publik privat”, i ndryshuar, vendimet gjyqësore shqiptare dhe ato të Gjykates Evropiane të Drejtave të Njeriut si dhe ligjet kontratë të cilat kanë miratuar në Kuvend, një sërë kontratash koncesionare, si dhe vendimet e Keshillit të Ministrave në zbatim të tyre.
Marrëdhëniet ndërshtetërore me elemente ndërkombëtare që paraqesin kryesisht kontratat e koncesionit dhe ato të partneritetit publik-privat passjellin dhe përdorimin e normave ligjore të huaja si burim i tё drejtёs sё koncesioneve dhe partneritetit publik pivat shqiptar. Kemi parasysh këtu kryesisht ligjet e huaja objekt rregullimi në kontratat e lidhura mes autoritetit kontraktues tё shtetit shqiptar dhe Koncesionarit të huaj.
Këto kontrata shpeshheherë i referohen ligjit anglez në kryesisht është rasti i marreveshjeve koncersionare në fushën e transportit ajror, ku në seksionin e “ligjit rregullues” parashikohet qartazi rregullimi nga legjislacioni i huaj, ai anglez.
Kuadri ligjor kryesor i cili rregullon kontratat e koncesionit dhe ato të PPP është ligjit 125/2013 “Pёr koncesionet dhe partneritetin publik privat”, i ndryshuar se fundmi në 2019 me amendime thelbesore për sa i përket rritjes se rolit të Ministrise përgjegjëse për ekonominë dhe financat në vleresimin dhe miratimin e koncesioneve/PPP që para shpalljes se procedurës së dhënies me koncesion/PPP; pas negocimit të kontratës me operatorin e shpallur fitues dhe para nënshkrimit të saj.
Por me qëllim sigurimin e mirëushtrimit të kompetencave në këtë fushë siç dhe ka evidentuar në një nga shkrimet e tij kushtuar koncesioneve dhe PPP, prof. A. Angjeli, është tepër e rëndësishme të sigurohen burime njerëzore të mirëkualifikuara si për vleresimin e projekteve të koncesionit dhe PPP-ve nga ana ligjore, ashtu dhe për vlerësimin e analizës se rriskut financiar e deri në monitorimin efektiv të tyre.
Rritja e kapaciteteve njerëzore, trajnimi dhe shkëmbimi i know -how me subjekte si UNECE, FMN apo Banka Botërore në këtë fushë përbëjnë një investim dhe garanci afatgjatë për mbarëvajtjen e punës në këtë sektor. Nga ana tjetër, nuk mund të lemë pa përmendur zhvillimet e fundit në vend, ku me hapjen e negociatave Shqiperi -BE pas mbajtjes se Konferences se Pare Nderqeveritare në Korrik 2022 dhe pas mbajtjes së takimeve bilaterale, si dhe kryerjes së procesit screening, legjislacioni i kushtuar prokurimit publik si dhe koncesioneve e partneritetit publik privat si pjesë e kapitullit 5 “Prokurimi Publik” do duhet të përafrohet me direktivat e BE e për rrjedhojë do të kemi nje sërë ndryshimesh ligjore të cilat do jenë të fokusuara kryesisht në forcimin e proceseve dhe kapaciteteve monitoruese, rritjen e transparencës, sigurimin e konkurencës dhe rritjen e vlerës për qytetarët.
Ana tjetër e medaljes – Rastet e dështuara të koncesioneve dhe PPP
Deri më tani i kemi kushtuar një vëmendje të veçantë rëndësisë që kanë PPP dhe koncesionet për politikëbërësit dhe qytetarët duke evidentuar anët pozitive që këto lloj kontratash sjellin në ekonomi duke i dhënë lehtësi frymëmarrjejeje çdo sistemi ekonomik dhe bankar nga njëra anë, dhe siguruar qytetarëve në kohë të shkurter një shërbim cilësor. Por cilat janë risqet kryesore ndaj të cilave ekspozohemi në rast të një politike dritëshkurtër, keqmenaxhimi projekti koncesionar apo PPP-je? Me shembull ilustrimi po sjellim disa nga rastet e dështimit të kontratave PPP në Evropë si vijon:
Projekti i ashtuquajtur “Castor” do të ishte fabrika më e madhe në Spanjë për ruajtjen e gazit në det të hapur.
Megjithatë, uzina shkaktoi më shumë se 1000 tërmete në një zonë që, në të kaluarën, nuk vuante nga aktiviteti sizmik. Pavarësisht se asnjëherë nuk është përdorur, projekti Castor deri tani i ka kushtuar Spanjёs 3.28 miliardë euro, shumë e cila aktualisht është caktuar të paguhet përmes rritjes së faturave të gazit.
Kjo përfshin 1.35 miliardë euro që u pagua si kompensim i padrejtë për kompanitë private të përfshira kur objekti ishte marrë në pronësi publike. Tërmetet rrezikuan shëndetin dhe mirëqenien e qytetarëve në Spanjë. Planifikimi i dobët dhe mungesa e kujdesit të duhur llogariten për mosidentifikimin e këtyre rreziqeve.
Nё projekt nuk ka vlerësim të ndikimit në mjedis posaçёrisht ndaj rreziqeve sizmike nga Ministria e Mjedisit.
Spitali Nya Karolinska Solna, Suedi. Autoritetet Suedeze i dhanë ofertuesit të vetëm Partnerit Spitalor Suedez një kontratë PPP për të ndërtuar dhe menaxhuar Spitalin Nya Karolinska Solna Pretendohej që ky të ishte “një nga spitalet më të përparuara në botë”, por tani, sidomos pas testit të COVID -19, njihet si “spitali më i shtrenjtë në botë” i cili pavarësisht kostove ende nuk është plotësisht operativ për shkak të dështimeve teknike.
Gjykata e re e Parisit në Francë. Në vitin 2009, Ministria e Drejtësisë franceze shpalli planet për një Gjykatë të re në Paris, pasi ndërtesa e mëparshme ishte e vjetër, e vogël dhe nuk i plotësonte standardet e sigurisë.
Në vitin 2012, u ra dakord për një partneritet publik privat me një subjekt për qëllime të veçanta të quajtur Arélia. Kontrata e PPP që u lidh ka rezultuar mjaft e diskutueshme dhe është kritikuar nga ana e Senatit Francez dhe nga Gjykata e Pavarur e Auditorëve sepse ka rezultuar tepër e shtrenjtë, komplekse dhe ka pasur mungesë transparence. Ndërtimi i gjykatës është dhënë me PPP deri në vitin 2044, me një kosto totale prej 2.3 miliardë eurosh. Megjithatë, ekspertët kanë frikë se kostoja do të rritet me kalimin e kohës. Pavarësisht se është një nga qeveritë me departamentin ligjor më me eksperiencë në botë, kjo kontratё PPP ka rezultuar jashtëzakonisht komplekse dhe e vështirë për t`u monitoruar, duke bërë që Gjykata e Pavarur e Auditimit të dale në vitin 2017 me raport ku vlerëson se PPP-të nuk duhet të përdoren për burgjet dhe pasuritë e paluajtshme të sistemit gjyqësor.
Konkluzionet e nxjerra nga vetë shtetet por edhe nga Banka Botërore për dështimin e këtyre rasteve përqendrohen në argumentat e mëposhtëm: Për sa i përket ndërtimit të spitalit në Suedi kostot e PPP të aplikueshme në sektorin e shëndetësisë janë jashtëzakonisht shumë të larta dhe mund të përbëjnë kërcënim për gjithë sistemin shëndetësor. Për më tepër i duhet kushtuar një vëmendje e veçantë termave të referncës së pajisjeve spitalore, teknologjia e të cilave përditësohet vazhdimisht ndërsa dhënia e koncesioneve apo PPP me afate të gjata mbi 20 vjeçare çon në krijimin e spitaleve të mëdha e gjigante por me teknologji të vjetërsuar ose jo funksionale duke sjellë atë që njihet si fenomeni i “elefantit të bardhë”.
Në rastin e projekteve të tjera përfshirë këtu projektin Castor apo atë të Gjykatës së Parisit vihet re mungesë e theksuar e transparencës dhe një aktivitet mbikqyrës shtetëror që lë për të dëshiruar. Mungesa e trasnparencës çon gjithmonë në dyshime të bazuara për veprime korruptive në dëm të qytetarëve.
Një tjetër argument që paracakton suksesin apo dështimin e një projekti koncesioni apo PPP-je është mungesa e eksperiencës së koncesionarit.
Në rastin e projektit Castor kjo ishte fatale pasi pala zbatuese jo vetëm që nuk kish eksperiencën dhe portofolin e duhur të punimeve, duke shkaktuar mbi 1000 tërmete që në vitin e pare por çka është dhe më flagrante mungonte vlerësimi i ndikimit në mjedis posaçërisht ndah rreziqeve sizmike.
Një tjetër fakt që mund të çojë në dështimin e një kontrate koncesionare apo PPP-je edhe pse nuk mund të vihet re në vitet e para të operimit, është hartimi i keq i dispozitave kontraktore për pasojë e të cilave shteti ngarkohet me barra financiare të papërballueshme.
Dimensioni i ri i PPP-ve ku vlera për paranë zhvleftësohet përpara vlerës për njerëzit dhe vlerës për të ardhmen
Deri më sot PPP kanë qenë tradicionalisht të fokusuara në vlerësimin sasior, duke i dhënë rëndësi kyçe konceptit “Vlera e parasë” kur vinte puna për të vlerësuar një propozim projekti PPP-je.
Por sfidat e fundit me të cilat po përballen PPP (Covid-19, ndryshimet klimaterike, etj.,) sidomos në shtetet në zhvillim kanë bërë që me konsensus t`i kushtohet fokus i veçantë rezultateve të pritshme kryesisht për sa i përket adresimit të nevojave të qytetarëve të cilët impaktohen nga projektet e PPP.
Në vitin 2015, Kombet e Bashkuara miratuan 17 objektivat e zhvillimit të qendreshëm si pjesë e Axhendës 2030 për Zhvillimin e Qëndrueshëm, i cili kërkonte përdorimin dhe zgjerimin e partneriteteve ndërmjet sektorit publik dhe atij privat. Në Forumin e saj ndërkombëtar kushtuar PPP-ve në mars 2016 UNECE sqaroi se modelet PPP që vënë në rradhë të parë interesin publik duhet të identifikohen dhe promovohen mirë.
UNECE pranon se “Investimi në infrastrukturë në përgjithësi është një shtytës kryesor i zhvillimit dhe progresit social, duke krijuar vende të reja pune, produktivitet mëtë lartë dhe nxitur tregtinë.
Investime të tilla mund të çrrënjosin drejtpërdrejt varfërinë duke arritur ndër të tjera të sigurohet akses universal në infrastructure dhe të kemi një shpërndarje të shërbimeve publike në mënyrë më efektive, si shërbimet shëndetësore dhe arsimore, energjia e rinovueshme dhe uji dhe kanalizimet.” Duke pasur parasysh realitetin e ri UNECE ka zhvilluar përkufizimin e këtij koncepti të ri duke i përkufizuar nën dritën e re PPP-të si: “një partneritet publik privat me qytetarët të parët është një marrëdhënie kontraktuale afatgjatë mes sektorit publik dhe privat ku qëllimi thelbësor është ofrimi i vlerës së shtuar për qytetarët, aty ku kemi një zotim për t`i shërbyer qytetarëve dhe mbrojtur komunitetet, në zonat ku zhvillohet projekti me pasjen në vemendje gjithmonë të interesit të njerëve”.
Parashikimet e së ardhmes dhe vlera për të ardhmen
Pandemia e COVID dhe ndikimet e ndryshimeve klimatike kanë zbuluar brishtësinë e projekteve afatgjata PPP që kanë një horizont funksional prej shumë vitesh. Periudhat e zgjatura të zbatimit të një projekti PPP kërojnë vërtetësi dhe garanci edhe në të ardhmen. Korrigjimi i së ardhmes përshkruhet si procesi i parashikimit të së ardhmes dhe zhvillimit të metodave për të zbutur ndikimet e saj.
Përmirësimi i së ardhmes kur miratohet në planifikimin e PPP-së shton një shtresë elasticiteti në projekte dhe synon të rrisë qëndrueshmërinë dhe jetëgjatësinë e tyre. Përmirësimi i së ardhmes anon drejt strategjive të planifikimit të fleksibilitetit që përshtat ngjarjet dhe ndryshimet e ardhshme duke siguruar që objektet e infrastrukturës të mos amortizohen para kohe.
Ai gjithashtu mund të lidhet me ndërtimin e infrastrukturës që do të jetë fleksibël ndaj ngjarjeve të pafavorshme të motit (forca madhore) në të ardhmen që po ndodhin me intensitet dhe frekuencë në rritje.
Përmirësimi i së ardhmes shton vlerën për infrastrukturën në kuptimin që investitorët kanë më shumë gjasa të investojnë në infrastrukturë që ka elementë të integruar, të cilit rrisin qëndrueshmërinë e projektit dhe qëndrueshmërinë financiare të investimit të tyre.
Vlerësimi i ardhshëm i projekteve PPP duhet të jetë i kualifikuar, cilësor dhe jo vetëm sasior. Aktualisht në të gjithë botën po zhvillohen metodologji të reja inovative të vlerësimit sasior që lejojnë përpunimin e inputeve gjithëpërfshirëse sociale, ekonomiko – financiare, të cilat në mënyrë kumulative trajtojnë Vlerën e Parasë, Vlerën për Njerëzit dhe nocionin e Vlerës për të Ardhmen.
Në vitin 2021, UNECE publikoi metodologjinë e saj të vlerësimit të PPP-ve me në qendër njerëzit (PfPPP) dhe udhëzuesin e përdoruesit për një mjet vetëvlerësimi që lejon propozuesit e projektit PPP të zbatojnë një vlerësim sasior dhe cilësor të PfPPP. Kjo metodologji synon të sigurojë një gjuhë të përbashkët për një bazë të të kuptuarit të PfPPP-ve nga të gjithë aktorët e projektit.
Paketa e instrumenteve të vetëvlerësimit duhet të përdoret gjatë identifikimit, zhvillimit dhe zbatimit të projektit. Ai ofron standarde për vlerësim që përfshijnë: akses dhe barazi; efektivitet ekonomik dhe qëndrueshmëri fiskale; qëndrueshmëri mjedisore dhe elasticitet; replikueshmëri; dhe angazhim të palëve të interesuara.
Pasi të përfundojë një vlerësim cilësor dhe sasior i PfPPP, përkrahësit e PPP-së, përveç realizimit të një vlerësimi të Vlerës për Paratë do duhet të kenë përfunduar një vlerësim “të ndjeshëm ndaj njerëzve” që do të përcaktojë më saktë nëse një projekt i mundshëm përmbush kushtet e një PfPPP-je dhe nëse është në përputhje me prioritetet e objektivave të zhvillimit të qëndrueshëm.
Ku konsiston nocioni i vlerës për njerëzit
Parimet e reja udhëzuese të UNECE parashikojnë nocionin e “Vlerës për njerëzit” (VfP) ku projektet duhet: të adresojnë sfidat kritike me të cilat përballet njerëzimi; luftën kundër urisë dhe varfërisë; promovimit të mirëqenies njerëzore duke rritur aksesin në shërbimet thelbësore; trajtimin e një axhendë sociale që promovon kohezionin social; tejkalimin e pabarazive; dhe arritjen e barazisë gjinore dhe fuqizimin e grave. Projektet duhet të mënjanojnë të gjitha format e diskriminimit të bazuar në rracë, etni, besim dhe kulturë. Projektet duhet të sjellin fleksibilitet në infrastrukturë dhe të zbusin rreziqet duke i përshtatur për ndryshimet klimatike, zvogëluar emetimet e CO2 me qëllim zhvillimin e modeleve më të qëndrueshme të prodhimit dhe konsumit.
Nuk ka dyshim se PPP-të mund t’i ndihmojnë vendet të arrijnë Objektivat e Zhvillimit të Qendrueshëm nëse Vlera për njerëzit bëhet një perspektivë qendrore e zbatimit të tyre. Zbatuesit duhet të paralajmërohen se çdo vend ka qëllimet e veta specifike për OZHQ-të dhe për këtë arsye strategjitë e zbatimit të projekteve PPP dhe modelet e miratuara duhet të përshtaten për prioritete specifike të dizajnuara për të maksimizuar ndikimet pozitive tek qytetarët e tyre dhe për të mobilizuar mbështetjen e shoqërisë civile.
Cilat janë sfidat imediate në fushën e koncesioneve dhe PPP për Shqipërinë:
- Mungesa e doktrinës dhe trajnimeve të nëpunësve civilë, magjistratëve dhe punonjësve të korporatave mbi vlerësimin e projekteve të koncesioneve dhe PPP-ve, si dhe zbatimin dhe monitorimin e këtyre projekteve. Institucione si Shkolla e Administratës Publike, Shkolla e Magjistraturës apo dhe parashikimi në kurrikulat e fakulteteve të drejtësisë dhe ekonomisë për studentët e nivelit të dytë janë mëse të domosdoshme për përgatitjen e burimeve njerëzore dhe fuqizimin e kapitalit human.
- Manualet udhëzuese dhe rekomandimet në fushën e koncesioneve dhe PPP-ve të përgatitura nga institucione ndërkombëtare si FMN, Banka Botërore apo UNCITRAL dhe UNECE nuk janë të mjaftueshme pasi kërkohet analiza e kontekstit shqiptar në këtë fushë, ndaj duhen promovuar dhe nxitur botimet e studimeve në këtë fushë, ku një bazë solide është vendosur nga monografia “E drejta e Koncesioneve dhe Partneritetit Publik Privat” të botuar në nëntor 2022 nga E.Bano dhe E.Ahmeti.
- Ndryshimi i kuadrit ligjor kushtuar prokurimit publik dhe kontratave të koncesionit dhe kontratave të partneritetit publik privat jo vetëm si rrjedhojë e procesit të integrimit dhe negociatave ku kërkohet përafrimi ligjor me direktivat e Bashkimit Evropian por edhe ndryshime të tjera ligjore të cilat të sigurojnë më shumë prerogativa analizuese, vlerësuese dhe monitoruese nga ana e autoriteve kontraktore.
- Dhënia e rëndësisë së duhur ndaj këtyre kontratave si dhe krijimi i një disipline të re studimi, asaj të së drejtës së koncesioneve dhe partnetitetit publik privat për shkak se kjo marrëdhënie ka subjekte specifike, norma ligjore dhe burime të së drejtës specifike por edhe sanksione specifike të cilat plotësojnë të gjitha premisat për krijimin e një disipline të pavarur të së drejtës apo shkence ekonomike.
- Rritja e aktiviteteve të edukimit publik ligjor mbi kontratat koncesionare dhe ato PPP nga ana e institucioneve shtetërore me qëllim mirëinformimin e qytetarëve si taksapagues dhe kryesisht të gazetarëve me qëllim kuptimin e koncepteve bazë dhe shmangjen e dizinformimit apo keqinformimit të qytetarëve.
- Rritja e transparencës rreth kontratave të koncesionit dhe PPP si dhe konsultimi më i gjerë publik me qëllim vlerësimin paraprak të impaktit të mundshëm që këto lloj kontratash mund të sjellin mbi shoqërinë.
