Nga Eduart Gjokutaj
Shtrëngimi i mprehtë i politikës monetare, shpesh ka shkaktuar stres financiar apo edhe kriza veçanërisht në ekonomitë e zhvilluara, por edhe në vendet në zhvillim. Për shkak të rreziqeve më të larta të kredisë dhe të monedhës, investitorët globalë zakonisht janë tërhequr shpejt kur normat e interesit janë rritur pa arritur të qartësojnë edhe më tej synimin e tyre afatmesëm. Natyrisht, argumentet për Shqipërinë vlejnë me rezerva pasi nuk mund të krahasohet me këto vende, por gjithsesi vlen që të përmendim ato që ndodhin si përvoja në këto vende. Atëherë, për çfarë vlen për Shqipërinë paraqitja e situatës nga vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim? Arsyeja është e lidhur me performancën e ekonomisë shqiptare, e cila deri më tani është treguar elastike në funksionimin e saj modest edhe pse poshtë potencialit të pashfrytëzuar ndër vite. Ky elasticitet vërehet si ndaj shtrëngimit të politikave monetare, por po ashtu edhe ndaj shtrëngimeve nga goditjet inflacioniste dhe kursi i ulët i euros ndaj lekut. Tashmë, tregu monetar dhe ekonomia prezantojnë dy dinamika të dukshme: normat e interesit bankar janë rritur me ritmin më të mprehtë në dy dekadat e fundit, si dhe inflacioni është rritur me ritme të larta të pandodhura në këto dy dekada të fundit. Rritja e ekonomisë ishte e fortë gjatë vitit të kaluar (2022) dhe pritet të mbahet mirë këtë vit, ndërkohë që sektori që përforcon rritjen është ndërtimi dhe eksportet e burimeve energjetike dhe natyrore.
Çfarë e arsyeton performancën ekonomike mbi parashikimet ?
Një faktor kritik janë hyrja e kapitaleve të huaja dhe vendase që kanë ndodhur sistematikisht në dekadën e fundit me një vlerë të lartë dhe në rritje duke arritur në fund të 2022 në një stok të investimeve afër 70 përqind të vlerës së PBB-së. Ndërsa kapitali ka hyrë në masë të lartë, madje në sasi të veshtira përthithëse prej ekonomisë ende në strukturim, duket se investimet në sektorin e pasurive të paluajtshme rezidenciale dhe tregtare, si dhe energjetikë kanë nxitur orientimin e të huajve (formalë dhe informalë) bazuar te një rikthim i shpejtë i vlerës së tyre duke shërbyer si një kapital qarkullues i vlefshëm në kohë krizash. Por këto sektorë performuesë të ekonomisë nuk munden të ndihmojnë gjithë ekonominë për një ulje të rrezikut të kredisë dhe monedhës. Tashmë po disfavorizohet sektori i eksporteve dhe konsumi (individual dhe investimet). Mirëpo, fakti që Banka qendrore shihet se po orientohet drejt një fleksibiliteti më të madh të kursit të këmbimit duke kaluar te përdorimi i kursit të këmbimit si një ankorë nominale në shënjestrimin fleksibël të inflacionit, nevojitet transparencë më e lartë e politikave për tu lejuar investitorëve (individë dhe biznese) të konstatojnë më mirë rreziqet dhe të jenë më pak të prirur për të ikur gjatë periudhave të shtrëngimit financiar. Ndërsa forcimi i besueshmërisë ndaj politikës monetare është një sfidë e kapërcyeshme, politika monetare është më e rëndësishme për minimizimin e frikës së njerëzve ndaj inflacionit të lartë të sotëm dhe të nesërm.
Duke ju kthyer perspektivës për inflacionin, tregu financiar duket i inkurajuar nga elasticiteti që ka parë dhe nga rënia e vazhdueshme e inflacionit të jashtëm. Ndërsa ka një divergjencë të konsiderueshme midis vendeve partnere në tregtinë me Shqipërinë në normat e tyre të inflacionit, tregu jonë pret që inflacioni të bjerë shpejt për të synuar stabilizimin financiar, pa një ndikim të madh në rritjen ekonomike. Dhe kjo pritje për tu ulur inflacioni është instrumenti politik i Bankës së Shqipërisë që do t’i lejojë të fillojë të bëjë ulje të normave pak më vonë këtë vit.Pavarësisht këtij optimizmi, inflacioni i lartë mbetet ende afër zonës së surprizave të mundshme. Ekonomia shqiptare nuk mund të mbajë të njëjtin elasticitet nëse përveç inflacionit në ulje nuk do të ketë edhe një nënçmim të lekut në favor të rritjes së fuqisë blerëse brenda dhe jashtë vendit. Në fakt, inflacioni ka befasuar vazhdimisht në luhatjet brenda grupeve të ndryshme të mallrave dhe shërbimeve të konsumit të përditshëm. Ndërsa inflacioni i mallrave ka rënë ndjeshëm, inflacioni në shërbime ka qenë i fortë. Për më tepër, shtrëngimi i politikave nuk e ka ftohur ndjeshëm tregun e punës dhe rritja e pagave mbetet instrumenti i fuqishëm momentalisht si politika kryesore fiskale e qeverisë. Por, mbetet një fakt i pamohueshëm se ne nuk e dimë ende saktësisht se kush ishte arsyeja për ngjitjen e inflacionit, por disa faktorë ka të ngjarë të luajnë dhe paraqesin rreziqe të larta të inflacionit në të ardhmen. Së pari, ndërsa politika monetare është shtrënguar ndjeshëm, ekonomia nuk është ngadalësuar aq shumë, duke e lënë papunësinë pranë niveleve më të ulëta historike. Sigurisht, politika monetare funksionon me vonesa të gjata dhe të ndryshueshme dhe efektet e plota të shtrëngimit të politikës së fundit ende nuk janë ndjerë. Transmetimi i politikës monetare deri më tani duket më pak i fuqishëm se sa mund të pritej. Kjo mund të pasqyrojë erërat e pasme drejt rritjes nga kërkesa e fortë e ndrydhur pas pandemisë dhe bilancet e forta nga mbështetja e mëparshme e politikës fiskale dhe monetare, të dyja duke ulur ndjeshmërinë ndaj interesit.
Së dyti, ne kemi parë një rotacion të fortë të kërkesës nga mallrat te shërbimet. Kjo mund të gjenerojë presione të vazhdueshme inflacioniste, sepse kërkesa për shërbime priret të jetë më pak e ndjeshme ndaj normave të interesit. Shërbimet gjithashtu priren të jenë intensive dhe rritja e pagave masivisht nuk ka gjasa të ndodhë tani shpejt.
Së treti, duket se post pandemia ka ulur prodhimin e mundshëm, gjë që edhe mund të rritë presionet në rritje si mbi kostot e punës ashtu edhe mbi inflacionin.Ndërsa ka pasiguri të konsiderueshme në lidhje me perspektivën e inflacionit dhe kursit të këmbimit, si dhe të lidhur me të edhe normat e interesit, sipas argumentit bazuar në precedentë historikë joshqiptarë shihet mjaft e vështirë ulja e inflacionit pa një ngadalësim të konsiderueshëm ekonomik. Kështu, fakti që tregu i punës dhe aktiviteti ekonomik i sektorit të ndërtimit dhe energjisë mbeten mjaft të forta na sugjeron se mund të shohim presion të konsiderueshëm rritës mbi inflacionin. Këto presione rritëse do të intensifikoheshin nëse shkalla e papunësisë, do të ishte më e ulët në sektorin bujqësor dhe nëse informaliteti do të ishte drejt ritmeve në ulje të tij në fund të pak viteve. Ka gjithashtu arsye për t’u shqetësuar se inflacioni aktual ende i lartë, nëse vijon të jetë i qëndrueshëm mund të ndryshojë dinamikën e inflacionit. Në vend që të thithin rritjet e kostove të faktorëve në marzhet e tyre të fitimit, bizneset ndihen më rehat t’i kalojnë ato te konsumatorët. Ndërsa punëtorët do të duhet të kërkojnë rimbursim për humbjen reale të vlerës së pagave, aq më tepër në kohën kur shkurtesat e ofertës nga tregu i punës ushtrojnë presion mbi kërkesën. Me fjalë të tjera, sa më gjatë të qëndrojë i lartë inflacioni, aq më e vështirë mund të bëhet ulja e tij dhe aq më e madhe tkurrja e prodhimit që do të kërkohej për kapërcimin e kostove në rritje prej situatave që përmendëm. Në përgjithësi, ekziston një arsyetim i fortë që bankat qendrore të mbajnë një qëndrim të shtrënguar politik dhe të reagojnë në mënyrë agresive ndaj prezencës së ritmeve të larta të inflacionit. Realisht, Banka qendrore ka mënyra të tjera për të ulur tensionin midis objektivave të çmimeve dhe stabilitetit financiar.
Këto përfshijnë mjete ex-ante, të tilla si: mjetet makroprudenciale dhe parandaluese për të kufizuar flukset e kapitalit dhe rreziqet financiare. Por nga ana tjetër vlejnë edhe mjete që mund të përdoren në rastet aktuale të stresit financiar të bizneseve dhe individëve, të tilla si kreditimi afatgjatë me skonto të përkohshme, me marrëveshje riblerje (Repo), nëpërmjet instrumentit të lehtësimit dhe shtrëngimit sasior, të cilët duhet të mbështeten nga linjat e shkëmbimit të bankës qendrore. Në këto raste vlen që të ofrohet mbështetje likuiditeti duke reduktuar stresin financiar. Megjithatë, në Shqipëri jemi në kushtet e përdorimit mjaft të kufizuar të pak instrumentave që renditen më sipër, për arsye të një kujdesi të Bankës së Shqipërisë për të mos krijuar konfuzion në tregun dhe politikën monetare. Një qëndrim i tillë, që synon të parandalojë ekspozimin ndaj rrezikut të kredisë ose maturimit të saj ka vendosur një konservatorizëm të lartë për ndërhyrje të tilla. Përdorimi i këtyre mjeteve duhet të udhëhiqet nga një analizë e kujdesshme e fërkimeve dhe natyrës së goditjeve, që në fakt në Shqipëri përcillen te tregu valutor. Lejimi i kursit të këmbimit për t’u përshtatur në mënyrë fleksibël është i dëshirueshëm, nëse tregu valutor është realisht transparent dhe pjesë e një ekonomie që mundet të përthithë vlera të larta ditore këmbimi. Por, në rastin kur goditjet prekin kryesisht çmimet e mallrave dhe në momentin kur rreziku i stresit financiar nuk mund të mos konsiderohet, atëherë nevojitet padyshim një ndërhyrje me mjete si më lart, me synimin që të ekuilibrohet kërkesa dhe oferta monetare.Disa nga efektet anësore të luftimit të inflacionit me politikën monetare, duke përfshirë stresin financiar duhet të reduktohen duke lejuar që politika fiskale të luajë një rol më të madh. Qeveria duhet të prioritizojë nevojat e më të cenuarve në shoqëri dhe ekonomi duke zvogëluar mbështetjen fiskale me bazë të gjerë dhe veçanërisht për ndërtimin. Kjo qasje ka dy arsye, së pari ndërtimi ka marrë nga taksat e buxhetit më shumë se sa duhet duke krijuar pabarazi në shpërndarje, së dyti investimi në ndërtim në këtë kohë nuk është i garantuar si rimarrje investimi pas inga sa parashikohet do të jetojmë në një mjedis me inflacion të lartë.
Pse?
Shtrëngimi monetar, i cili rekomandohet për të ftohur ekonominë e mbinxehur është për tu analizuar ndryshe nga sa e analizojnë BQE, organizatat ndërkombëtare dhe vetë vendet e ndryshme. Kur ato bëjnë këtë rekomandim kanë parasysh ekonomitë e tyre, ku zbatohen parimi i rishpërndarjes së drejtë të buxhetit në sektorët dhe shtresat sociale, ku informaliteti është i ulët dhe evazioni nuk është një nga burimet e financimit të aktiviteteve, ku kultura anti korrupsion dhe demokracia e vendit është në nivele më të mira, si dhe ku zbatohet parimi i gjithpërfshirjes dhe nuk egzistojnë kronizmi politik dhe përdorimi i patronazhimit politik në këtë përmasë mbytëse si në Shqipëri. Në rastin shqiptar, shtrëngimi monetar nuk e pengoi ndërtimin dhe sektorët e tjerë të zbatojnë të njëjtat rregulla që ndikohen nga shtrëngimi monetar. Në Shqipëri ndodhi e kundërta, ndërsa shtrëngimi monetar u zbatua, ekonomia e Shqipërisë performoi më mirë se çdo parashikim. Kush janë arsyet që nuk u zbatuan dot recetat që përdorin vendet e tjera nga ku Shqipëria huazon disa nga politikat e saj?
Përgjigje: Tregu informal, strukturimi dhe konkurenca e dobët, spekulimi dhe paraja informale
I pari, tregu informal nuk ndjek rregullat që ndjek një ekonomi formale, ku një veprim i politikës monetare apo fiskale ndikon edhe reagimin e tij. Tregu informal, ndiqet nga parimi i kreditimit informal të tij, nga deklarimet informale dhe që nuk janë pjesë e llogaritjeve të sakta, si dhe nga një vetëpërjashtim nga gjithë sa lidhen me ato që jepen si qasje për shërimin e tregut në kohë të krizave ekonomike.
Së dyti, në një ekonomi pa konkurrencë të përshtatshme, çmimet dhe fitimet e bizneseve rriten, ndërsa pagat e punëtorëve ulen. Kjo do të thotë se kryesisht bizneset e mëdha dhe aksionerët e tyre fitojnë pasuri, ndërsa konsumatorët dhe punëtorët paguajnë koston. Këtu në Shqipëri nuk ka furnizues të mjaftueshëm që ofrojnë konkurrencë për blerësit. Nisur nga kjo nuk është rastësi, së treti dhe së katërti, që të ketë një mosecuri të reformave të tregut dhe shoqërisë, një kontroll të çmimeve dhe pagave, një situatë ku besimi konsumator ka pak besueshmëri te tregu dhe natyrisht, si një ekonomi e vogël dhe ende e pahapur me tregjet e botës mundet të mbahen përkohësisht në kontroll norma e inflacionit për disa produkte, papunësia dhe ecuria ekonomike bazuar mbi spekulimin e tregut dhe parasë informale. Ndërkaq konsolidimi fiskal, si pjesë përbërëse dhe shoqëruese e politikës të shtrëngimit monetar ka të njëjtën qasje, por nga kahu i uljes së borxhit publik dhe uljes së presioneve inflacioniste. Në realitet, vlera e stokut të borxhit publik erdhi si një rezultat i uljes së vlerës së euros në tregun e këmbimit valutor të mbingopur me euro që nuk u dihet origjina në të paktën 1/3 e gjithë tregut valutor të Shqipërisë. E gjithë kjo ofertë ndikon në uljen e pagesave të borxhit që ka marrë qeveria si Eurobond dhe të tjera borxhe në euro dhe në një kohë të mëvonshme vuajtjet e konsumatorëve dhe bizneseve kryesisht eksportuese do të harrohen. Por, nëse llogaritë do të ishin në lekun shqiptar, atëherë politika fiskale do të duhet të jepte të tjera arsye, që nuk përkojnë me deklarimet politike për ulje të borxhit. Pra, të dyja qasjet janë qartësisht efektive në uljen e inflacionit. Megjithatë, ato funksionojnë përmes kanaleve të ndryshme: shtrëngimi monetar zvogëlon kërkesën duke rritur normat e interesit dhe duke shkaktuar vlerësimin e monedhës, ndërsa shtrëngimi fiskal frenon kërkesën pa pasur nevojë që të rriten normat e interesit. Në fakt, normat e interesit bien disi në efektin e tyre sipas politikës monetare dhe monedha tenton të zhvlerësohet. Për më tepër, shtrëngimi monetar bën që borxhi i qeverisë të rritet duke pasur parasysh kostot më të larta të shërbimit të borxhit dhe efektet negative të ngadalësimit ekonomik në bilancin primar, ndërsa borxhi i qeverisë bie në rastin e konsolidimit fiskal. Duke patur në konsideratë situatën aktuale, shihet qartë se pedali i politikës fiskale është shtypur më shumë në favor të interesit të buxhetit dhe më pak të publikut dhe bizneseve të cënuara.
