Çfarë do të thotë të jesh filantrop?
Arsyet dhe aftësia e natyrshme e shpirtit që e shtyn njeriun të ndiejë solidaritet dhe dhembshuri me njerëzit e tjerë mund të përkthehen në vepra konkrete. Edhe në kohë të tilla armiqësore, ku është e vështirë t’i besosh fqinjit, vlerat e solidaritetit duhet të jenë parësore, aq sa të rezultojnë të jenë shpëtimtare.
Le t’i hedhim një vështrim më të afërt manifestimeve të filantropisë, me dallimet e saj midis kursit të vjetër dhe atij të ri, duke përfshirë shartimin e kapitalizmit, dhe të përpiqemi të dimë se cilët janë disa prej dashamirësve më të mëdhenj të të gjitha kohërave.
Cfarë është një filantrop?
Kur flasim për filantropët, kuptimi i termit i referohet një ndjenje dhe një qëndrimi dashamirësie që përkthehet në veprime që synojnë lehtësimin e mirëqenies së të tjerëve. Me pak fjalë, kush është filantropi?
Me pak fjalë të thjeshta, filantropi mund të tregohet si dikush që bën bamirësi. Megjithatë, le të përpiqemi të kuptojmë më mirë se nga vijnë rrënjët filozofike pas këtij qëndrimi. Fjala u përdor së pari nga Eskili në Prometheus Bound (shekulli i 5-të p.e.s) për të përshkruar karakterin e Prometeut si “dashurues i njerëzimit” (philanthropos tropos). Ai i dha njerëzve zjarrin dhe shpresën. Së bashku, ato do të përdoreshin për të përmirësuar kushtet njerëzore dhe për të shpëtuar njerëzimin nga shkatërrimi. Kështu, njerëzit ndryshonin nga të gjitha kafshët e tjera duke u civilizuar me fuqinë e edukimit dhe kulturës (e shprehur në të mira nga të cilat përfitojnë të tjerët.)
Nuk është e qartë nëse virtyti i humanitas, d.m.th. vlera etike që mbështet idealet e vëmendjes dhe dhembshurisë ndaj të gjithë njerëzve që janë në vështirësi, është një element i futur nga romakët rreth shekullit të II para Krishtit, apo i pranishëm në komeditë e Menandros në teotrin grek në shek.IV para Krishtit.
Sigurisht për vetë romakët, në një pikë të caktuar, lind nevoja për të trajtuar një artikulim më të madh të stilit të jetesës dhe të mendimit: kështu futen vlerat e kulturës helenistike, nga pikëpamja shpirtërore dhe nga koncepti qendror i qytetërimit, veçanërisht përmes Rrethit të Scipios, një grup fisnikësh që sot do t’i përkufizonim si të shkolluar. Virtusi i famshëm romak mbështet idenë e një populli të përbërë nga burra të guximshëm, seriozë të gatshëm për të sakrifikuar.
Më vonë, filozofi Arthur Schopenhauer e lidhi konceptin e filantropisë me atë të dhembshurisë, domethënë ndarjen mes njerëzve të ndjenjës së keqardhjes për mjerimin e përbashkët në të cilin ata gjenden: teorikisht është një lëvizje që vepron si një roje drejt dëmit të qëllimshëm të shkaktuar kundër të tjerëve dhe që mund të jetë gjithashtu katarropiste për veten e tij.
Në moralin e krishterë, filantropia është një pjesëmarrje e natyrshme dhe racionale në të metat e përbashkëta tokësore, e ndryshme nga bamirësia, domethënë dashuria e painteresuar dhe vëllazërore.
Deri tani referenca është për filantropinë e lashtë, ndërsa filantropia moderne e sheh shprehjen e saj parësore në konceptet iluministe, të theksuara më pas nga Revolucioni Francez, bazuar në barazinë e njerëzve dhe që çon në Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut.
Prandaj zhvillimi i nocionit të filantropisë u zbatua edhe në mësimdhënie, bazuar në teoritë e Locke, Comenius dhe Rousseau. Me revolucionin industrial, filantropia përkon me humanizmin e shekullit të 19-të dhe promovon konkretisht ngritjen e spitaleve dhe shoqatave për të varfërit, shkolla për ata që nuk kanë akses në arsim dhe fondacione bamirësie nga dora e njerëzve të pasur që ndihmojnë ata në vështirësi.
Ka dallime midis filantropisë tradicionale dhe moderne: e para është zakonisht afatshkurtër dhe organizatat marrin burime për kauza përmes mbledhjeve të fondeve ose donacioneve një herë. E dyta, megjithatë, fokusohet në ndërveprimin midis mirëqenies individuale dhe shoqërisë në përgjithësi, duke promovuar qëndrueshmërinë.
Duke theksuar rëndësinë e ndikimit të ndryshimit, filantropia moderne investon në sektorë të ndryshëm, si krijimi i banesave, infrastrukturës, kujdesit shëndetësor dhe energjisë. Kjo e fundit ka avantazhin e investimit në objektiva të zhvillimit të qëndrueshëm që mund të sjellin përfitime afatgjata dhe për rrjedhojë shoqatat e përfshira i nënshtrohen përgjegjësisë më të madhe.
Megjithatë, ekziston edhe filantrokapitalizmi në të cilin bamirësia pëson një mutacion në biznes dhe ndjek ligjet e tregut: modelet e biznesit janë krijuar për të mirën e njerëzimit, por që ende marrin parasysh fitimin. Për shembull, kompanitë ndihmojnë në zhvillimin dhe ofrimin e programeve arsimore, forcojnë bizneset e tyre dhe përmirësojnë perspektivat e punës së njerëzve, përmirësojnë rezultatet sociale, por ato gjithashtu përfitojnë në këtë proces.
Rritja e filantrokapitalizmit mund t’i atribuohet kapitalizmit global. Dhe sot, pra, kush bën më shumë bamirësi në botë? Këtu është një pasqyrë e re.
Cilët janë filantropët më të mëdhenj?
Thuhet se bamirësia bëhet por nuk thuhet, megjithatë ka disa filantropë të njohur, veprimtaria e të cilëve dihet: pra, kush janë filantropët më të mëdhenj? Midis shekujve 18 dhe 19 në Britaninë e Madhe, veprimtaria filantropike rrotullohej mbi të gjitha rreth kishave dhe qendrave fetare, prandaj personazhe si Thomas Coram dhe Jonas Hanway u kujdesën për themelimin e strehimoreve për jetimët dhe The Marine Society, shoqata e parë bamirëse e marinës. William Wilberforce, nga ana e tij, nis nisma kundër skllavërisë.
Sipërmarrës të pasur dhe, në të njëjtën kohë, filantropë të shquar të shekullit të njëzetë janë edhe amerikanët e famshëm John D. Rockefeller dhe Henry e Edsel Ford, Fondacioni Ford i të cilëve është ende një nga shoqatat më të mëdha në botë. Alfred NOBEL, Industrialist suedez, kimist, pacifist, themeluesi i Komitetit Nobel, i cili jep çdo vit çmimet Nobel, qëllimi i të cilëve është të shpërblejë njerëzit që kanë bërë shërbim për njerëzimin, duke lejuar përmirësime ose përparim të konsiderueshëm në pesë disiplina të ndryshme: paqja, letërsia, kimia, mjekësia, fizika. Andrew Carnegie, iundustrialist amerikan me origjinë skoceze. Ai dha në fillim të shekullit të 20-të më shumë se 380 milion dollarë për fondacione të ndryshme. Ai krijoi rreth 2500 biblioteka publike falas në Shtetet e Bashkuara që mbajnë emrin e tij, Bibliotekat Carnegie.
Në vitin 1863, biznesmeni svicerian, Henry Dunant përdori pasurinë e tij për të themeluar Geneva Society for Public Welfare i cili u bë Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq. Gjatë Luftës Franko-Prusiane në vitin 1870, Dunant drejtoi personalisht delegacionet e Kryqit të Kuq që u kujdesën për ushtarët. Ai mori Çmimin e Parë Nobel për Paqen në vitin 1901.
Në epokën bashkëkohore, bamirësia është gjithnjë e më shumë e lidhur me emrat e njerëzve të famshëm dhe publikë, të cilët përdorin ndikimin e tyre për të marrë donacione dhe për të promovuar shoqata jofitimprurëse. Me kalimin e viteve lindën edhe iniciativa të tilla si Band Aid, NetAid dhe Live Aid.
Kush janë filantropët më të shquar sot?
Duke ardhur thjesht në ditët e sotme, kush janë filantropë sot? Në përgjithësi këta janë ata që konsiderohen edhe personalitetet më të pasura në planet: mbi të gjitha Jeff Bezos, themeluesi i Amazon, Mark Zuckerberg, mbrojtësi i Meta (ish-Facebook), Elon Musk, CEO i SpaceX dhe sërish George Soros, Michael Bloomberg dhe Bill Gates.
Për shembull, sa para dha Bill Gates për bamirësi? Madje flitet për mbi 30 miliardë dollarë që themeluesi i Microsoft Bill Gates ka dhënë për bamirësi. Ka edhe shumë aktorë filantropikë: mbi të gjitha kujtojmë aktivizmin e Angelina Jolie, Meryl Streep, Charlize Theron, George Clooney dhe Brad Pitt. Warren Buffett, biznesmen amerikan. Më 25 qershor 2006, ai njoftoi synimin e tij për të dhuruar rreth 37 miliardë dollarë për bamirësi. Ky vendim, i cili ka të bëjë me më shumë se 80% të pasurisë së tij, përbën donacionin më të madh individual të bërë ndonjëherë në Shtetet e Bashkuara, shumë përpara filantropistëve të tjerë në histori.
Nga të gjithë sipërmarrësit filantropikë italianë, Giorgio Armani është gjithmonë shumë aktiv, siç është edhe Renzo Rosso, themeluesi i markës Diesel. Jo vetëm filantropët e famshëm italianë vijnë nga sektori i modës: është edhe Andrea Bocelli, Michele Ferrero, familjet Benetton dhe Berlusconi. Është gjithashtu e qartë se ndër filantropët kryesorë në Itali është edhe Papa.
Filantropët shqiptarë
Historia e Shqipërisë ka njohur shumë të tillë. Edhe pse në të tashmen janë zbehur shumë aktivitetet filantropike, gjurmë të saj ndër shqiptarët evidentohen që në Mesjetë. Në një studim të organizatës “Partnerët Shqipëri për Zhvillimin e Filantropisë”, përmendet se ky aktivitet mirëfilli nisi të marrë tipare të veçanta në shekullin e 19. Sipas këtij studimi, gjatë Mesjetës, në themel të veprimtarisë mirëbërëse qëndronte Kisha, por pas pushtimit osman, i vetmi mirëbërës që përmendet është Iljaz bej Mirahori, i cili ngriti në Korçe një sërë fondacionesh bamirëse myslimane.
Dhe në aktivitetet e filantropisë do të shquhet veçanërisht Korça. Një nga autoritetet më të njohura në shek. 17 dhe 18 ka qenë Joasaf Korça nga Voskopoja. Ndihmoi ngritjen e shtypshkronjës së Voskopojës, Shkollës Akademia e Re dhe një shkolle për djem në Varosh të Korçës.
Por, një ndër filantropët më të shquar me prejardhje shqiptare është Vangjel Zhapa, nga fshati Labovë e Madhe në Gjirokastër. I lindur në vitin 1800 në një familje të varfër, ai migroi që 14 vjeç në Janinë. Aty mori formimin e tij mjekësor, çka i ndryshoi të ardhmen. Emigroi në Rumani në 1930 dhe aty profesioni i tij si mjek i shërbeu për të fituar pasuri të patundshme të cilat i mirëadministroi dhe u pasurua shumë. Beqar i përjetshëm, Vangjel Zhapa vendosi që pasurinë e tij ta përdorte për vepra bamirësie dhe filantropike. Aktiviteti i tij filantropik u shtri në Rumani, Greqi dhe Shqipërinë e Jugut. Ishte ai që financoi botimin e abetares së parë shqipe të bërë nga Naum Veqilharxhi, mbështeti krijimin e një afabeti të shqipes mbi baza të alfabetit grek, kontribuoi në themelimin e gazetes shqip “Pellazgu”, në Lamia të Greqisë, finacoi çeljen e shkollave në një varg fshatrash ortodokse në Gjirokastër dhe Vlorë.
Financoi gjithashtu rifillimin e Lojërave Olimpike në Athinë dhe së bashku me shqiptarë të tjerë të pasur, financuan ndërtimin e veprave të rëndësishme publike në Athinë, që nga Universiteti, Biblioteka Kombëtare dhe deri Akademia Greke. Në këtë studim, vërehet se Përmeti, në raport me popullsinë, është nga trevat shqiptare që ka nxjerrë më shumë mirëbërës. Ndër të parët ka qenë Pano Zoto, tregtar i madh, i cili më 1778 ngriti një shkollë me 7 klasa.
Bashkëkohës i tij ka qenë edhe Arsaq Hotova, i cili ndihmoi në ngritjen e një shkolle bujqësore në Përmet.
Në fushën e filantropisë, krahina e Korçës zë një vend nderi. Një nga filantropët më të njohur të kësaj krahine është Anastas Avram Lakçe, i cili kontribuoi në ngritjen e shkollave shqipe në Korçë e ndër të tjera financoi botimin e disa veprave të Naim Frashërit, mes të cilave edhe Bagëti dhe Bujqësi. Thoma Turtulli është një nga filantropet më të shquar që kombi shqiptar ka nxjerrë, duke i dhuruar qytetit të Korçës bibliotekën, liceun, spitalin dhe shkollën teknike. Kanë qenë filantropët shqiptarë gjatë këtij shekulli, ku Vlora, Berati, Elbasani, Tirana dhe Shkodra kanë pasur dhe ato mirëbërësit e tyre.
Por, gjatë regjimit komunist filantropia në Shqipëri pësoi një zbehje për tu ringjallur pas viteve ‘90, ku nisi të forcohej inisiativa private.
Janë kryesisht kompani të njohura dhe organizata të ndryshme që veprojnë në këtë fushë.
Top Channel
Asgjë nuk është më realiste se utopia
Zhak Attali
Utopia nuk është e pamundur. Madje është e vetmja mënyrë realiste që na ka mbetur. Në fakt, ne duhet të refuzojmë diskursin e përhershëm, të përhumbur, duke u paraqitur si dëshmi e padiskutueshme, që kundërshton prodhimin dhe klimën, bollëkun dhe drejtësinë sociale, efikasitetin ekonomik dhe uljen e pabarazive, vendeve të punës dhe mbrojtjes së natyrës.
Sipas këtij vizioni të botës, ne do të duhet të zgjedhim: nëse duam rritje dhe vende pune, duhet të pranojmë se klima po përkeqësohet; dhe anasjelltas, nëse duam të mbrojmë klimën, duhet të dorëzohemi për të ulur standardin e jetesës së secilit dhe të gjithëve.
Në mënyrë të ngjashme, ata thonë: nëse duam të ulim pabarazitë, do të duhej të taksonim më të pasurit, gjë që do të dëmtonte tragjikisht rritjen ekonomike; me fjalë të tjera, ata përsërisin se një shoqëri efikase nuk mund të jetë e drejtë.
Prandaj, ne do të duhet të zgjedhim midis mbrojtjes së klimës dhe punësimit, drejtësisë sociale dhe bollëkut material; dhe ne do të kishim zgjedhjen midis një bote në rritje, duke ofruar vende pune për të gjithë, por seriozisht të pabarabartë dhe duke shkatërruar mjedisin e saj; ose një shoqëri egalitare, që mbron mjedisin, por ku standardi i jetesës së të gjithëve do të ulej.
Nëse kjo do të ishte e vërtetë, ne do të duhej të hiqnim dorë menjëherë nga përpjekjet për të kontrolluar ndryshimet klimatike, sepse nuk do të jemi në gjendje të parandalojmë Indinë, Kinën, Afrikën, Amerikën Latine që të dëshirojnë të kenë të njëjtin standard jetese si vendet më të pasura të Veriut.
Dhe për të njëjtën arsye, ne duhet të heqim dorë nga reduktimi i pabarazive, sepse askush në vendet në zhvillim nuk do të heqë dorë nga një shoqëri në rritje e zhvillim. Me fjalë të tjera, do të ishim të dënuar të shkatërrojmë mjedisin, të përkeqësojmë pabarazitë, në emër të rritjes, pa e kuptuar se kjo trajektore shkatërron përfundimisht vetë arsyen e ekzistencës së rritjes, domethënë përmirësimin e mirëqenies.
I njëjti arsyetim mund të zbatohet për shumë fusha të tjera; dhe është kjo diktaturë e provave të rreme që na bën të dorëzohemi për të parë drogën dhe dhunën të depërtojnë kudo, dhe shembjen e civilizimit dhe bindjes ndaj shtetit të së drejtës.
E megjithatë, e gjithë kjo nuk është e pashmangshme.
Ne duhet të fillojmë duke pohuar dhe demonstruar se mund të prodhojmë më shumë duke përdorur më pak energji, dhe për rrjedhojë duke qenë më pak të dëmshëm për mjedisin tonë dhe klimën. (Ky është tashmë rasti në shumë vende, ku prodhimi i tregut po rritet më shpejt se konsumi i energjisë).
Mund të demonstrohet gjithashtu se një shoqëri më egalitare nuk është domosdoshmërisht në kundërshtim me interesat e biznesit dhe efiçencës ekonomike; dhe se shpërndarja e barabartë e fitimeve ndërmjet punonjësve dhe aksionerëve, lëvizshmëria më e madhe sociale nëpërmjet arsimit, një taksë e konsiderueshme mbi trashëgiminë nuk kanë asnjë arsye, as në teori dhe as në praktikë (siç tregon praktika e disa vendeve të Evropës Veriore) të dëmtojnë dinamikën e investimeve, as rritjen e një firme. Ata që pohojnë të kundërtën janë në një diskurs të pastër ideologjik.
Prandaj mund të ekzistojë një shoqëri në rritje, e cila është shoqërisht e drejtë, ekologjikisht e qëndrueshme dhe e qëndrueshme demokratike: kjo kërkon guximin për të riorientuar prodhimin duke eliminuar në një marshim të detyruar gjithçka që përdor energji fosile dhe sheqer artificial; kjo nuk do të zvogëlonte rritjen sepse do të kishte më shumë konsumatorë për mallra jetike (arsim, shëndet, ushqim të shëndetshëm, media) dhe më pak për mallra vetëvrasëse (të tilla si ato të lëvizshmërisë fosile dhe modës së shpejtë).
Në mënyrë të ngjashme, mund të vendoset që, në një komb të tillë, 5% më e pasur nuk do të kishte të ardhura më shumë se 50 (që do t’i duket shumë e madhe dhe për disa naivisht qesharake) herë më të larta se ajo e 5% të punonjësve më të paguar.
Një model i tillë mund të funksionojë edhe më mirë nëse mund të instalohet në një treg sa më të gjerë. Ai presupozon ndryshime të mëdha në aparatin e prodhimit, në sistemet e trajnimit, në metodat e financimit, në taksat; nuk janë të pamundura, janë urgjente. Shtetet e Bashkuara nuk do ta bëjnë; ata janë shumë të kapur në grindjet e tyre të brendshme dhe disa institucione toksike; Kina mund ta dëshirojë një ditë, por sistemi i saj politik totalitar do të shpërthejë përpara se të arrijë ta vendosë atë. Mbetet Evropa: a nuk do të ishte një projekt shumë i madh për të për të demonstruar se një model i tillë, i zbatueshëm për dy shekujt e ardhshëm, është i mundur?
Është çështje vullneti.
