Më 3 gusht 1778 “Teatro alla Scala” u inaugurua në Milano. Këtu është historia e një tempulli të operës që na e ka zili e gjithë bota.
Nga Franco Capone
Teatro alla Scala (për të gjithë thjesht La Scala) lindi nga një zjarr. Deri më 26 shkurt 1776, teatri i milanezëve ishte Regio Ducale, i cili ndodhej pak a shumë aty ku ndodhet sot Palazzo Reale. Kur u shkatërrua, Perandoresha Maria Teresa e Austrisë vendosi të ndërtonte një të re në zonën e kishës së shekullit të katërmbëdhjetë të Santa Maria della Scala (e quajtur kështu për nder të Regina della Scala, gruaja e Bernabò Visconti). Në 1778, arkitekti Giuseppe Piermarini përfundoi teatrin, i cili u përurua më 3 gusht me një vepër të Antonio Salieri, L’Europa amministrazione.
SHPIRT I DYFISHTE. Marie-Henri Beyle Stendhal mbeti pa fjalë kur e gjeti veten përballë, shkruante ai, «të teatrit më të bukur në botë, atij që jep kënaqësinë maksimale muzikore. Është e pamundur të imagjinohet diçka më e madhe, më solemne dhe e re”. Ashtu si shkrimtari francez, edhe ne sot jemi shtyrë ta konsiderojmë shkallën të pandryshueshme me kalimin e kohës. Por gjërat nuk janë tamam ashtu. Teatri i Milanos ka ndryshuar disa herë lëkurë, si një gjigant kulturor që i është përshtatur kohës. Madje duke iu dorëzuar mendjelehtësisë.
Nëse do të kishim hyrë në të mes viteve 1778 dhe 1786, do të kishim gjetur madje milanezët duke luftuar me lojërat e fatit. Edhe kur zhvilloheshin shfaqjet, ku merrnin pjesë soprano të famshme dhe kontraltos të tredhur, ata luanin në kuti dhe në parqet e pasme, mes tymit të ashpër të purove dhe disa sharjeve të nxitura nga alkooli.
Kutitë kishin pronarë dhe qiramarrës që bënin çfarë të donin: mund të zgjidhnit edhe orendi dhe zbukurime, secili duhej të siguronte ngrohjen dhe ndriçimin e tij me vaj. Kishte gjithashtu dyqane dhe një restorant të ngarkuar. Mbledhjet shoqërore, kërcimet dhe shfaqjet e dritës u zhvilluan në skenë dhe në publik. Mund të mbaheshin edhe festa të zhurmshme. Ishte, me pak fjalë, një qendër e hapur e qytetit, edhe pse pothuajse ekskluzivisht e destinuar për aristokracinë dhe borgjezinë. Por si lindi tempulli në të cilin yjet si Gioachino Rossini, Giuseppe Verdi, Giacomo Puccini dhe Arturo Toscanini, Maria Callas dhe Herbert von Karajan dhe më vonë Claudio Abbado kremtuan ritin e muzikës?
HISTORIA. Siç u përmend, Teatro alla Scala u ndërtua me dekret të Maria Terezës së Austrisë. Ajo supozohej të ishte më e madhja dhe vetë Opera e Vjenës u ndërtua më vonë në shembullin e saj. Ajo lindi nga hiri i Teatro Regio të Villa Reale, i shkatërruar nga zjarri më 23 shkurt 1776.
Dhe nga rrënojat e kishës së pasigurt të Santa Maria della Scala, e shkatërruar për t’i lënë vend asaj, nga e cila mori emrin.
Projekti i arkitektit Giuseppe Piermarini u krijua me kontributin e 90 pronarëve të kutive të Regio të cilat u tymosën. Në atë kohë nuk kishte asnjë shesh përpara fasadës (tani Piazza della Scala) dhe duke qenë se zona ishte e ngushtë për shkak të pranisë së ndërtesave të vjetra, Piermarini projektoi portikun me hark për të ndarë kalimin e karrocave nga ai i këmbësorëve. Inaugurimi u bë më 3 gusht 1778: L’Europa Ricita, nga Antonio Salieri.
REVOLUCIONAR. Vetëm një vit më vonë, kohët tashmë kanë ndryshuar. Me kushtetutën e Republikës Cisalpine, të gjitha stemat fisnike u hoqën nga kutitë. Me ardhjen e Napoleonit kutia mbretërore u shfuqizua. Në vitin 1807 teatri u rinovua me dekorime në kasafortën dhe kutitë: medaljone, luanë me krahë, fyelltarë, të cilat edhe sot e kësaj dite shikojnë nga sallat. Në 1813 skena u zgjerua në kurriz të disa ndërtesave të shkatërruara në atë që tani është Via Verdi.
Por ishte në vitin 1858 që teatri filloi të dominonte vizualisht: të gjitha ndërtesat midis fasadës dhe Palazzo Marino, ku banon aktualisht këshilli i Bashkisë së Milanos, u shkatërruan. Kompania Ricordi hap zyrat e saj në jug të teatrit. Dhe nuk është një rast. Në atë kohë, të gjitha aspektet e prodhimit artistik ishin nën kontrollin e asaj që sot është një kompani diskografike, por në atë kohë ajo ishte një gjigant në industrinë e muzikës. Nuk kishte asnjë varg për të luajtur në La Scala nëse Ricordi nuk do ta donte. Kompozitorët ia shitën të drejtat e muzikës së tyre kompanisë fituese të çmimeve, e cila më pas u rishitua në formën e partiturave që do të performoheshin nga studentë dhe muzikantë në të gjithë Evropën. Dy vjet më vonë Scala u ndez me ndriçim me gaz. Energjia elektrike hyri në teatër në 1883.
I PAVDEKSHËM. Historia e La Scala është si ajo e një “organizmi të madh”, siç është përcaktuar nga biologu evolucionar Edward Wilson. Një organizëm i madh që është rezultat i bashkëpunimit të shumë individëve. Por, ndërsa individët vdesin, ai vazhdon në kohë. Nëse është një institucion njerëzor, ajo që mbetet e gjallë gjatë shekujve nuk janë aq shumë “gjenet” (ADN) të Piermarini, Verdi apo Rossini të ndryshëm, por “memet” e tyre (siç përkufizohen nga evolucionisti Richard Dawkins), d.m.th. të mendimit (ide ose nota muzikore). Por një organizëm i madh përshtatet me mjedisin.
Dhe kështu Teatro alla Scala nga një institucion austriak (i cili kishte pagëzuar gjithashtu, ndër të tjera, debutimin e Giuseppe Verdit në 1839 me operën Oberto Conte di San Bonifacio) bëhet një institucion kulturor italian.
Lucia di Lammermoor e Donizettit u interpretua më 9 gusht 1859 përpara mbretit Vittorio Emanuele II. Verdi u kthye gjithashtu në La Scala dhe prezantoi atje premierën evropiane të Aida, për shembull. Pastaj kohë të vështira, krize: në 1897 Scala u mbyll nga Bashkia e Milanos nën presionin e socialistëve, për shkak të krizës së fortë sociale. Paratë për ta rihapur një vit më vonë i siguroi patrioti i pasur Guido Visconti di Modrone, drejtimi artistik iu besua Arturo Toscanini. Më 21 prill 1889, Giacomo Puccini bëri debutimin e tij me Edgar. Dy vjet më vonë, struktura e Loggione u krijua nga skenat më të larta, mjedisi “popullor” nga i cili dekretohen edhe sot sukseset apo dështimet e premierave dhe debutantëve.
MES LUFTËRAVE. Pas Luftës së Parë Botërore, pronarët e kutive hoqën dorë nga të drejtat e tyre pronësore dhe lindi një organ autonom menaxhues. Një abonim qytetar i nisur nga Corriere della Sera e ndihmon atë. Parakalojnë këngëtarët më të mirë të kohës, nga Magda Oliviero te Giacomo Lauri Volpi, te Beniamino Gigli.
Në vitin 1929 fashizmi zbriti në Itali dhe La Scala. Presidenti i Ente Scala duhet të emërohet nga vetë Musolini dhe Ministria e Arsimit kërkon përfaqësuesin e tij në këshill. Toscanini largohet nga drejtimi dhe shkon në Nju Jork. Ai u kthye në Itali, por, i goditur me shuplakë nga fashistët para teatrit komunal të Bolonjës, pasi refuzoi të interpretonte Giovinezza, vendosi të largohej nga vendi në vitin 1931.
Fashizmi i dha La Scalës skenën e parë të urës lëvizëse, por lufta e goditi keq. Më 16 gusht 1943, një bombë goditi Milanin. Nga Scala u shkatërruan çatia, kasaforta dhe seksionet e gjata të katër niveleve të kutive, magazinat e kostumeve, dhomat e zhveshjes, dhomat e studimit të korit dhe vallëzimit dhe punishtet skenike. Rikonstruksioni nga ’45 në ’46. Dhe kthimi me kërkesë popullore i Toskaninit, me një opera inauguruese, La gazza ladra, më 11 maj 1946. Ishte shfaqja simbolike e rilindjes. Ishin 5 mijë persona të pranishëm brenda teatrit dhe disa mijëra në Piazza della Scala dhe në rrugët ngjitur, të pajisur me altoparlantë. Ishin ende kohët kur njerëzit e thjeshtë i këndonin meloditë e operës dhe i njihnin mirë protagonistët e saj, ashtu siç njohin sot këngëtarët dhe aktorët e muzikës pop.
Pasoi bumi ekonomik i viteve 1950 dhe 1960. Por La Scala dëshmoi mbi të gjitha protestat e dekadës së ardhshme.
E DISKUTUESHME. Në vitin 1968, një nga drejtuesit e protestës së të rinjve, Mario Capanna, udhëhoqi një lloj “dëbimi të tregtarëve nga tempulli” biblik: me vezë të kalbura dhe bojë, protestuesit e rinj sulmuan zotërinj me smoking dhe zonjat me gëzof që kishin ardhur në La Scala për të parë fillimin e sezonit. Parullat i akuzonin si “borgjezë” dhe “shfrytëzues”. Dhe emërimi me demonstrata në rrugë ka vazhduar nga viti në vit, në ngjarjen e 7 dhjetorit. Por më pas ishte yupizmi që u bë më i popullarizuari. Claudio Abbado dhe Riccardo Muti ishin respektivisht drejtor artistik dhe drejtor muzikor në vitet e “Milano da bere” të kryebashkiakut Pillitteri, kunati i Bettino Craxi. Të gjitha orenditë u riorganizuan gjithashtu sipas rregulloreve të reja të sigurisë. Nën drejtimin e Carlo Fontana, filluan turnetë e La Scala jashtë vendit, si në rastin e Requiem-it të Verdit, të sjellë në katedralen Notre-Dame në Paris.
Organizmi i madh muzikor evoluoi shumë midis 2002 dhe 2004, me një restaurim konservator, mjedise të reja për artistët dhe një makinë komplekse skenike. Tapeti i kuq u hoq dhe u vendos një dysheme po aq akustike me bazë druri. Janë restauruar pikturat në mure dhe inkordet prej ari. 3 mijë metra shtesë damask i kuq e kanë gjallëruar tempullin e muzikës.
Por projekti i arkitektit Mario Botta ka shkaktuar diskutime, pasi ai krijoi një kullë piktoreske dhe një ovale, dy vëllime masive që kanë ndryshuar pjesërisht pamjen origjinale të ndërtesës. Arkitekti e shpjegoi kështu: «Sot, në krahasim me kohën e Piermarinit, ka më shumë thellësi vizuale, për shkak të hapësirës së krijuar për Piazza della Scala. Vëllimet e reja janë larguar nga ndërtimi origjinal, me synimin për të nxjerrë në pah fasadat historike në raportin figurativ me strukturën urbane dhe gjuhën abstrakte të ndërtesave të reja, për të ndarë dy periudha të ndryshme historike”. Fillon një histori e re.
