Nga Fatlum Meholli
Tragjedia për nga natyra dallon nga komedia dhe drama për shkak të pranisë së tragjikjes si kategori bazike, e cila është e lidhur drejtpërdrejt me determinimin kozmogonik-religjioz, gjegjësisht me determinimin nga Zoti/Zotat dhe shoqëria.
Në tragjedinë “Hamleti”, ky determinim mund të shihet në raport me shoqërinë, për shkak se gjatë rrjedhës së kësaj ngjarjeje nuk haset në ndonjë ndërhyrje të forcës kozmogonike për t’i ndryshuar gjërat.
Realisht, gjithçka ndodh në suaza të moralit shoqëror; pra, determinimi vjen drejtpërdrejt nga shoqëria, gjegjësisht nga epshet, veset e qëllimet e padrejta e të pamoralshme të shoqërisë.
Në fakt, kjo ndodh për shkak se në kohën e Shekspirit, përkatësisht në kohën e humanizmit evropian, tragjedia ndryshon nga ato të Greqisë Antike, me ç’rast determinimi kozmogonik zëvendësohet me determinimin social-kulturor, gjë që vjen si rezultat i zhvillimit të botës së njeriut, duke ndryshuar kështu statusi, kompetenca dhe botëkuptimi i subjektit. Hamleti është i determinuar ta shohë fantazmën e babait të vet, i cili i kërkon atij që të hakmerret. Megjithëse Hamleti ende i pasigurt për vlefshmërinë e shfaqjes së kësaj fantazme, ai zotohet të marrë hakun për vdekjen e tij. Natyrisht, me këtë determinim lidhen edhe fati, faji dhe fundi tragjik.
Princi Hamlet sigurisht se nuk do të kishte dëshirë që rrjedha e ngjarjes të shkonte kështu, mirëpo ajo vjen si pasojë e epshit, veseve dhe qëllimeve të padrejta e të pamoralshme të ungjit të princit Hamlet, Klaudit, i cili tenton që në mënyrë mizore ta vret mbretin Hamlet (vëllain), me qëllim që t’ia zë vendin mbretëror dhe të martohet me gruan e tij, gjëra që i arrin.
Pra, ky është fati tragjik i cili e përcjellë personazhin kryesor, përkatësisht princin Hamlet gjer në fund.
Ngjarja shkon gjithnjë e më tepër drejt një konflikti, që në fund do të kurorëzohet me tragjedi. Ky konflikt, në fakt vjen si pasojë e shfaqjes së fantazmës së mbretit Hamlet, i cili bashkëbisedon me princin Hamlet, dhe i tregon gjithë atë që kishte ndodhur; nga ai kërkon që të hakmerret; përveç këtyre i tregon edhe për tradhtinë e gruas së tij, mirëpo i lutet princit Hamlet që mos t’iu hakmerret asaj. Këtu kemi edhe fajin tragjik, me ç’rast princi Hamlet në vazhdim do të mundohet me doemos të hakmerret për ato që ia kishin bërë të atit të tij, përkatësisht mbretit të Danimarkës, Hamletit. Ky faj tragjik, natyrisht që çon drejt një fundi tragjik.
Fantazma e të atit të Hamletit e fton atë në veprim kundër botës së shthurur, të cilën ftesë Hamleti e pranon dhe fillon të veprojë e të përpiqet për drejtësi dhe liri. Klaudi kundërshton traditën duke kryer aktin e vëllavrasjes dhe më pas marrjen e pushtetit, pushtet ky që duhej t’i takonte Hamletit si trashëgimtar i të atit. Klaudi martohet me gruan e vëllait, mbretëreshën Gertrudë dhe ndërton një pushtet të korruptuar, të cilin Hamleti e ka objekt ta rrëzojë duke e respektuar moralin pushtetar, kolektiv dhe familjar.
Në kokën e Hamletit vihen në pah dilema e pranimit ose refuzimit të këtij pushteti të korruptuar, të vrasjes pabesisht të të atit dhe sjellës së tij prej intelektuali. Vrasja e të atit nga i ungji është motivi kryesor që e nxit Hamletin të veprojë dhe të tregohet gjaknxehtë, duke hyrë kështu në një luftë për ta përmbushur objektivin e tij.
Fundi tragjik në tragjedinë e “Hamletit” na dëshmon atë se sa shumë mundime e peripeci duhet t’i kalojë njeriu i kësaj bote për ta arritur drejtësinë dhe lirinë e merituar. Megjithatë, në fund Hamleti ia del që ta marrë hakun e të atit, duke e vrarë Klaudin hapur dhe burrërisht. Pastaj Hamletin e mbyt pabesisht Laerti. Përveç këtyre, vdesin edhe e dashura fatzezë e Hamletit, Ofelia dhe nëna e tij, mbretëresha Gertrudë.
Kur jemi te karakteret e tragjedisë së “Hamletit”, ato paraqiten brenda kontekstit historik, social, politik e imagjinar. Situatat aktuale të kohës, Shekspiri i sjell duke sprovuar vlerat sociale në të gjitha kontekstet dhe kështu i bën të mirëpritura për audiencën e asaj kohe.
Karakteret kryesore ose kyçe, ai i sjell të pajisura me epitete heronjsh të mëdhenj, por të tundur nga fati i keq, vendimet e gabuara si dhe paaftësia për t’iu shmangur veprimit të tyre, të cilat lidhen me kontekstin social.
Heronjtë tragjikë të Shekspirit kanë pozita të mira dhe gëzojnë famë. Ata nuk janë të rastit, por të zgjedhur për t’i sfiduar disa dukuri të ndryshme, si: urrejtjen, xhelozinë, tradhtinë dhe ambicien për pushtet.
Te “Hamleti” konflikti i brendshëm paraqitet si rrjedhojë e ndjenjave të princit Hamlet dhe mënyrës se si u qaset ai problemeve. Hezitimi për të besuar në fantazmën e babait të tij, bashkë me paragjykimet dhe besëtytnitë, e bëjnë Hamletin një karakter të heshtur dhe të tronditur njëkohësisht.
Në vazhdim do të mundohemi që në formë të shkurtë dhe koncize t’i përshkruajmë personazhet kryesore të kësaj tragjedie.
Hamleti – paraqitet si një karakter kompleks, intelektual, misterioz, i pasigurt, i rrëmbyer dhe melankolik. Gjakftohtësia dhe shpejtësia në veprim janë dy karakteristikat kryesore të tij. Si djalë i një babai heroik, ai ishte pajisur me virtytet më të larta morale dhe intelektuale, por këtë shpirt delikat e përmbys fati tragjik që ia shkakton atij ato probleme aq serioze dhe tragjike. Tragjizmi qëndron në faktin që planet e tij shpirtërore humbin kuptimin e tyre përballë fatalitetit të vdekjes. Kështu dilemat e tij bëhen të shumta, e një ndër to është edhe ajo se çka është jeta? E drejtë apo detyrë e njeriut? Si një hero i vetmuar, kompromisi me krimin dhe hipokrizinë nuk i lënë atij vend për ta jetuar jetën siç do ai. Hamleti nuk dëshiron ta vrasë mbretin për t’ia rrëmbyer fronin, përkundrazi tek ai hasim ide humaniste, siç është brengosja për lumturinë e përgjithshme apo rregullimi i botës së shthurur.
Te Hamleti shohim një vetmi që ai e ndjen thellë në brendësi dhe një neveri ndaj grackave që i bëhen atij si dhe neveri ndaj popullit që i falen e i përulen një mbreti kriminel. Ai është i detyruar ta braktisë universitetin prestigjioz të Vitenbergut bashkë me librat dhe artet e bukura, si dhe çdo ideal tjetër vetëm për dashurinë që ndjen ndaj Ofelisë shpirtmirë.
Fantazma e mbretit – është ajo që e fillon tërë konfliktin dhe trazimin e ngjarjeve. Ajo shfaqet mjaft fisnike, por në të njëjtën kohë është e etur për hakmarrje dhe i jep të gjitha pikat nëpër të cilat do të shtrohet hakmarrja e princit kundrejt komplotistëve.
Ofelia – paraqitet si vajzë shumë e bukur dhe shpirtmirë, e cila pret kulmin e lumturisë, por fati tregohet i ashpër me të dhe e hedh atë në mjerim. Fatkeqësisht, ajo ishte karrem i hileve që bënte Kaludi. Ajo tregohet shumë naive kur i tregon të atit, Pollonit, se Hamleti i kishte treguar prova të një dashurie të pastër dhe betimin e dashurisë së tij. Pas këshillimeve që i bën i ati që të ketë kujdes, ajo e siguron që të rrijë pa merak dhe të shtendoset, ndërsa i kthen mbrapsht gjitha letrat e princit. E nxitur nga i ati dhe Klaudi, ajo provokon princin duke i mohuar dashurinë dhe duke krijuar urrejtje ndaj tij. Edhe pse e dobët në fillim, dashuria e tyre forcohet përsëri, por dashuria e Ofelisë nuk është e qëndrueshme, ajo luhatet vazhdimisht, herë-herë duke u zhdukur e herë-herë duke rilindur. Në karakterin e Ofelisë na shfaqet një vajzë më shumë e mjerë sesa e lumtur, që përjeton shumë vuajtje dhe mandej e paguan shtrenjtë, me jetën e saj. Ajo pikëllohet për të atin dhe ikjen e princit në Angli, dhe kështu gjersa vendos një lule, thyhet dega dhe ajo përfundon e mbytur në lumë.
Klaudi – një kriminel i pastër që i jep ngjyrim të zi veprës. Frikacak, njeri i kurtheve që pas vetes mban Rozenkrancin dhe Gildensternin bashkë me Pollonin, Laertin dhe Osrikun. Ambicia për pushtet që e udhëheq i rritet çdo herë e më shumë në shpirtin e tij dhe e mundon fort. Në fillim e kaplon frika për mëkatet që kishte bërë, ndërsa më vonë ajo rritet saqë ia kaplon tërë shpirtin duke e shtyrë drejt mjerimit të plotë shpirtëror. Pasiguria, frika e dyshimi do ta përcjellin dhe do t’i qëndrojnë përherë afër karakterit të Klaudit, i cili kishte vrarë pabesisht vëllain e tij duke prishur nderin e familjes dhe kështu duke mashtruar tërë Danimarkën. Ai nuk ndalet me kaq, duke tentuar ta vrasë edhe princin Hamlet, të cilit i kurdis kurthe dhe më pas bëhet shkaktar i vdekjes së Gertrudës. Ky është karakteri i Klaudit, një hipokrit i pashoq i cili shuhet në mënyrën më të keqe të mundshme. Ai vritet nga princi Hamlet, duke i paguar më në fund gjithë ato krime të rënda që i kish bërë gjatë jetës së tij tiranike.
Gertruda – na shfaqet si një zonjë sharmante, por e pavendosur, të cilës nuk i bëhet vonë vdekja e bashkëshortit të saj. Mendjelehtësia e saj do t’i hakmerret në fund, kur do ta vras aksidentalisht Klaudi, por kjo vdekje do të shndërrohet në një vdekje të merituar, duke marrë parasysh mendimet e saj jo të shëndosha në situata kritike.
Polloni – një kryeministër servil, i cili tregohet edhe baba i dhimbsur herë-herë. I ati i Ofelisë dhe Laertit, në përgjithësi na paraqitet si njeri negativ, i cili është lodër e mbretit Klaud përgjatë qëllimeve të tij.
Laerti – është trim, vepron pa i parë rreziqet dhe nuk mendon se ku dhe si do të përfundojë. Hamleti është i vetëdijshëm se ka përballë një armik dinak ndaj të cilit duhet menduar mirë se si të veprojë. Pas kryengritjes që bën Laerti, ai triumfon dhe ka në dorë gjithçka, duke përfshirë edhe mundësinë që ta vras mbretin, porse ky i fundit me mjeshtëri e fut në grackë dhe kështu e bën vegël të tij në kauzën kundër Hamletit. Tani mbreti nuk i ka frikën kryengritësit Laert, të cilin e përballon me siguri të madhe dhe brenda pak kohe e ka të tërin brenda dorës së tij. Gjatë luftimit me princin papritmas ai bie për tokë dhe kështu para se të vdes pranon se gjithçka kishte planifikuar së bashku me mbretin.
Marceli – paraqitet si roja e pallatit. Një njeri me tipare të larta, i urtë dhe besnik. Ai do t’i gjendet çdoherë pranë princit Hamlet.
Horati – në tërë konfliktin qëndron stoike figura e tij. Një karakter i drejtë, vullnetar e fisnik por i varfër sa i përket anës së fuqisë. Detyrën e rëndë që i vë vetes e pranon me gjakftohtësi dhe kështu futet nëpër rreziqe të shumta duke qëndruar pranë princit Hamlet. Horati shfaqet si karakter që nuk flet shumë, por këshillon me raste. Në këshillat e tij shohim besnikërinë dhe nderin që janë ideali i tij gjatë përkrahjes së Hamletit dhe pakësimit të dhimbjeve të tij. Pasi ia del ta përmbush amanetin e princit, ai do t’i tregojë mbarë botës tragjedinë. Te karakteri i Horatit hasim një mik të jashtëzakonshëm, të cilin do dëshironte ta ketë çdokush.
Kjo ishte sa i përket pasqyrimit të karaktereve thelbësore të kësaj tragjedie, ndërsa në vazhdim do të mundohemi, gjithashtu në një forme të shkurtër, ta japim modelin kompozicional të tragjedisë së “Hamletit”.
Si tragjeditë antike, edhe tragjedia “Hamleti” i nënshtrohet një kompozicioni me rregulla strikte. Në ekspoze kemi të bëjmë me shfaqjen e fantazmës së mbretit, i cili është shtytësi kryesor për thurjen e veprimit, me ç’rast shfaqet motivi dinamik i Hamletit, për të marrë hak ndaj vrasjes së atit të tij.
Kulminacioni arrihet atëherë kur Hamleti është në dilemë, që t’i besojë kësaj fantazme apo jo. Megjithatë, ai i beson dhe kështu fillon të përgatitet që në një mënyrë të heshtur ta arrijë qëllimin e tij, përkatësisht vrasjen e të ungjit. Pas kësaj, veprimi orientohet drejt një zgjidhjeje, ku kemi të bëjmë me kokëfortësinë e Hamletit për të marrë hak, me ç’rast ai kalon nëpër peripeci të shumta për ta arritur këtë gjë. Për fund, shthurja fillon me arritjen e këtij synimi, ku Hamleti e mbytë më në fund Klaudin, e më pas mbytet edhe vet nga Laerti. Pas tij, mbyten edhe shumë personazhe të tjerë, gjë që lidhet drejtpërdrejt me fundin tragjik, si karakteristikë e veçantë e tragjedisë në përgjithësi.
Dramat e Shekspirit kanë një shumë-llojshmëri të tipave e personazheve, popujve dhe mjediseve shoqërore duke pasur karakter demokratik e humanist. Kënaqësia estetike që i ofrohet lexuesit i mbijeton kohës me gjithë ndryshimet e mëdha që ndodhin në shije e botëkuptime. Në stilin e shkrimit shekspirian do të hasim në gërshetimin e notave realiste dhe atyre lirike, si dhe satirën të bashkuar me melankolinë dhe trishtimin. Pavdekësia e veprave të tij rrjedh nga gjuha e thjeshtë që ai përdor, gjuhë kjo e cila mbetet e kuptueshme edhe për lexuesit e folësit bashkëkohor.
