Në 28 mars mbushen 40 vjet nga largimi i njërit prej artistëve më të njohur avantgardistë të shekullit të 20-të, piktorit Mark Shagall. Moishe Segal (emri i tij hebre) lindi në Bjellorusi, në atë kohë pjesë e Perandorisë Ruse, në një fshat (shtetl) hebre.
Jeta për hebrenjtë në Rusi ishte veçanërisht e vështirë dhe sapo arriti një famë të caktuar si piktor zgjodhi mërgimin vullnetar, duke u zhvendosur në Paris. Më vonë u kthye në Rusi për disa vite, por sapo mundi përsëri zgjodhi rrugën e mërgimit në Francë, këtë herë me gruan dhe vajzën e tij. Shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore i detyroi ata të iknin me nxitim dhe në mërgim të ri, këtë herë në Shtetet e Bashkuara, për t’u rikthyer mbas luftës në Francë ku do të jetojë deri në fund të jetës.
Është shkruar shumë për Shagallin, botën e tij të ngjyrave, dashurinë e jetë së tij etj., sikundër gjithmonë është prekur tema e muzikës në artin e tij. Muzika nuk është vetëm një temë e përsëritur, tek ai bëhet një gjuhë vizuale e vërtetë, përmes së cilës ai shpreh emocionet, shpirtin dhe lidhjet me botën kulturore nga vinte. Shagall njihet për aftësinë e tij për të transformuar tingullin në imazh, duke përdorur ngjyra intensive, figura që “lundrojnë” dhe kompozime që kujtonë ritme muzikore.
Që nga fëmijëria e tij në Vitebsk, në Bjellorusi, Mark Shagall u zhyt në muzikën dhe kulturën hebraike. Familja e tij dhe komuniteti ku rriti i dhanë një vlerë të madhe muzikës, veçanërisht traditës “klezmer”, e cila karakterizohet nga përdorimi i violinës, fisarmonikës dhe instrumenteve frymore.
Repertori i tyre bazohej në traditën e hebrenjve ashkenazi të Evropës Lindore dhe ishte i lidhur ngushtë me fatin e këtij populli në mërgim për shekuj me radhë. Kjo është ajo që farkëtoi muzikën “klezmer”, emër që përfshin një trashëgimi shumështresore. Meloditë e nxjerra nga udhëkryqet e kulturave u shartuan në një sfond hasidik, me elemente të muzikës popullore ruse, cigane, hungareze, rumune dhe greke, të bartur nga muzikantë nomade. Këta të fundit janë pjesë e linjës së xhonglerëve dhe akrobatëve të panaireve që datojnë që nga Mesjeta dhe që pikturat e Shagallit i rikthejnë në jetë.
Kjo trashëgimi kulturore shfaqet në veprat e tij, ku personazhet duket se vallëzojnë në një ritëm të padukshëm, duke krijuar një efekt vizual që kujton lëvizjen e muzikës. Stili i tij piktorik shpesh përshkruhet si sinfonik, falë ngjyrave të gjalla dhe dinamikës së brendshme që ndjehen tek ai, duke e sjellë muzikën si nje element ndërtues i vërtetë i artit të tij.
Shagalli ushqeu mosbesim dhe nuk pranoi të cilësohej “simbolist” apo “surrealist”. Këtë qëndrim e mbajti për të krijuar distancë nga rrymat e kohës, të cilat i ndiqte me interes, por edhe pse nuk e pranonte kornizimin e artit. “Bota jonë e brendshme është reale – afirmonte ai- ndoshta më reale edhe se bota e dukshme”.
Një nga aspektet më interesante të veprës së të tij është përdorimi i instrumenteve muzikore si simbole vizuale, secili me një kuptim të veçantë: Violina që simbolizon kulturën hebraike dhe figurën e muzikantit endacak, por gjithashtu përfaqëson urën midis realitetit dhe botës shpirtërore. Shpesh, violinistët në pikturat e tij qëndrojnë pezull në ajër, ndërmjet ëndrrës dhe realitetit.
Piktura e tij: “Violinisti” (1912-1913), është emblematike për inspirimet e mëtejshme që shkaktoi tek artisti por edhe në botën e artit. “Violinistët” paraardhës të saj janë pikturat “Violinisti i ulur” (1908), një nga punimet e para që paraqet një të ri hebre i vetëm në kasollen e tij që luan me violinë ulur pranë tavolinës në shoqërinë e maces dhe nën vështrimin e rabinit në një portret në mur.
Violinisti që “zgjon” qytetin në catinë e ndërtesë mbi rrugën ku është shtrirë një i vdekur, në tablonë “Vdekja” (1908), një vepër sugjestionuese që duket sikur e fton shikuesin të meditojë kushtin njerëzor, vdekjen që është prezente, që mund të vijë në mes të rrugës, në mes të jetës.
Veprat “Violinisti në fshat” (1911-1914) dhe “Violinisti në stol” (1914-1920) janë po ashtu sugjestionuese, me atmosferën e vetmisë, melankolinë e muzikës, rrugicat me bore. Violinistin endacak, Shagalli do e vendoste mbi catitë e “shtetl”-it hebre, një vend midis tokës dhe qiellit, në kërkim të këtij të fundit.
Seria e “violinistëve” do vazhdojë me “Violinistin jeshil” (1923-1924) e cilësuar nga kritika si një festë e gëzuar e tensionit midis ndryshimit dhe vazhdimësisë, ose elementeve materiale dhe shpirtërore të jetës sonë.
Instrumente muzikore të tjera të përfshira në telajot e tij janë fisarmonika dhe harpa. Ato evokojnë muzikën popullore dhe folklorin rus, elemente që Shagalli i mbante me vete në veprat e tij edhe pas zhvendosjes në Francë.
Elementi muzikor është gjithashtu mënyrë për të evokuar kujtesën dhe identitetin, një lidhje me fëmijërinë e tij, rrënjët dhe botën nga vinte. Shagall përziente në pikturat e tij elementë të kulturës hebraike, folklorit rus dhe traditave popullore. Ky përzierje shfaqet në skena që duken si tregime përrallash, ku personazhet janë të mbështjellë në atmosfera ëndërrimtare, të shoqëruara nga muzika.
Engjëj muzikantë, që përfaqësojnë lidhjen midis hyjnores dhe artit, skena të fshatrave rusë, ku muzika ishte pjesë e jetës së përditshme, kërcimtarë dhe personazhe të cilët duken sikur lëvizin duke ndjekur një melodi.
Një nga aspektet më magjepsëse të rrugëtimit të tij artistik është puna për teatrin dhe operën. Shagalli nuk u kufizua vetëm në përfaqësimin e muzikës në pikturat e tij, por e solli atë në skenë, duke bashkëpunuar me institucione të rëndësishme teatrale për krijimin e skenografive dhe dekoreve.
Si skenarist për disa shfaqje, balete dhe opera, ai arrin ta transformojë skenën në një botë magjike, ku piktura përzihet me muzikën dhe vallëzimin. Dallohet aftësia e tij për ta bërë pikturën një përvojë të mbyllur, (skenat e dominuara nga ngjyra blu e thellë te baleti “Dafne dhe Kloe” në teatrin Skala, dhjetor 1975 -janar 1976) duke krijuar një dialog mes artit vizual dhe atij muzikor.
Dekorimi i kupolës tëTeatrit Kombëtar të Operas (Pallati Garnier) në Paris, inaguruar në vitin 1964, është një nga veprat e tij më spektakolare. I porositur nga ministri francez i kulturës dhe miku i tij Andre Malro, Shagalli zëvendësoi afreskun e shekullit 19-të duke shkaktuar në të njëjtën kohë diskutime dhe kritika nga tradicionalistët. Me një sipërfaqe prej 220 metra katrorë, piktura e tij karakterizohet nga ngjyra të ndezura, mbushur me figura që fluturojnë, kafshë shumëngjyrëshe dhe skena poetike.
Afresku nderon 14 kompozitorë e mëdhenj të operave dhe baletit, duke përshkruar krijimet e tyre në një cikël jetësor të muzikës dhe vallëzimit. Disa nga përfaqësimet më të njohura janë: “Karmen” e Bizesë në të kuqe, “Orfeu dhe Euridice” e Gluk-ut në jeshile, “Fidelio” i Beethoven-it në blu dhe jeshile, “Traviata”e Verdit në të verdhë. Pasojnë veprat e tjera ikonikë, duke përfshirë “Boris Godunov”i Musogoskijt, “Zhizel” i Adamit, “Liqeni I mjellmave” i Cajkovsit, “Pelea dhe Melisanda” i Debysisë e shumë të tjera. Kupola e operas transformohet në një shpërthim ngjyrash dhe emocionesh, një bashkëpunim mes botës vizionare të Shagall dhe madhështisë së “Palais Garnier”, duke krijuar një vepër arti unike dhe të pakohë.
Një nga aspektet më inovative të artit të tij është cilësuar përdorimi i ngjyrave për të evokuar ndjesi muzikore. Sipas Shagallit, çdo ngjyrë ka një rezonancë të vetën emocionale, të ngjashme me notat muzikore: tonet e ngrohta (të kuqe, të verdhë, portokalli) shprehin pasion, energji dhe vitalitet, ndërsa tonet e ftohta (blu, jeshil, vjollcë) evokojnë introspeksion, melankoli dhe shpirtëri.
Ky qasje e afron atë me teorinë e sinestezisë, ose aftësisë për të perceptuar njëkohësisht tinguj dhe ngjyra, një fenomen ky i studiuar nga artistë si Kandinski. Përmes kësaj teknike, Shagalli krijon një art ku piktura duket se këndon, duke transmetuar emocione dhe ndijime tingullore.
Muzika e pranishme në veprat e tij prezanton një urë mes traditave dhe kulturave të ndryshme, një gjuhë që kalon barrierat e kohës dhe hapësirës, një mjet për të shprehur emocione të thella dhe shpirtëri. Ato na ftojnë të “shohim muzikën” dhe të perceptojmë pikturën si një sinfoni vizuale. Aftësia e Shagallit për të përkthyer muzikën në imazhe e ka bërë artin e tij të pakohë, duke qenë në gjendje të emocionojë dhe frymëzojë breza të tërë admiruesish.
Arben Jaupaj
Përgjegjës i Galerisë së Arteve “Edward Lear”, Berat
