Fitues i Çmimit Nobel, yll i bumit ndërkombëtar të letërsisë latine-amerikane, kandidoi gjithashtu për president në Peru. Intervistë: “Çmimi Nobel është si një përrallë për një javë dhe një makth për një vit”
Nga Richard Lea & Sian Cain
Romancieri peruan Mario Vargas Llosa, një nga figurat kyçe që ndezën një bum global të letërsisë latine-amerikane, ka ndërruar jetë në moshën 89-vjeçare. Vdekja e tij të dielën u njoftua në një deklaratë të nënshkruar nga fëmijët e tij, Álvaro, Gonzalo dhe Morgana Vargas Llosa. Vargas Llosa “u shua paqësisht në Lima… i rrethuar nga familja”, shkruan ata. “Largimi i tij do t’i pikëllojë të afërmit, miqtë dhe lexuesit e tij në të gjithë botën, por shpresojmë se ata do të gjejnë ngushëllim, ashtu si ne, në faktin se ai pati një jetë të gjatë, aventuriere dhe të frytshme, dhe lë pas një vepër që do ta mbijetojë.”
Në një karrierë që zgjati më shumë se 50 vjet, Vargas Llosa eksploroi pushtetin dhe korrupsionin në romane si Koha e Heroit, Biseda në Katedrale dhe Festa e Dhitë. Jeta e tij ishte po aq e gjallë sa edhe fiksioni i tij: ai kandidoi pa sukses për president të Perusë, kishte një përçarje të gjatë me Gabriel García Márquez, dhe fitoi Çmimin Nobel në 2010.
Lindur në Arequipa në vitin 1936, Vargas filloi punën si gazetar kriminal kur ishte vetëm 15 vjeç. Katër vjet më vonë, ai u arratis me tezen e tij për nga martesa, Julia Urquidi, 32-vjeçare – një veprim që babai i tij e quajti “akt burrërie”. Një udhëtim në Paris në vitin 1958 shënoi fillimin e 16 viteve jashtë vendit, ku jetoi në Madrid, Barcelonë, Londër dhe kryeqytetin francez. Por ndërsa punonte si gazetar, prezantues dhe mësues, Vargas Llosa filloi të rikthehej në atdhe përmes fiksionit.
Në vitin 1963, romani i tij i parë, Koha e Heroit, u botua në Spanjë. Por kjo histori mbi një vrasje në Akademinë Ushtarake Leoncio Prado – ku Vargas Llosa kaloi dy vite si adoleshent – dhe mbulimi i saj i mëvonshëm, u konsiderua aq tronditëse në Peru sa që thuhet se 1,000 kopje u dogjën në oborrin e shkollës.
Vargas Llosa u gjend në qendër të bumit të letërsisë latine-amerikane krahas shkrimtarëve si Julio Cortázar, Carlos Fuentes dhe Márquez. Studimi i tij i vitit 1971, García Márquez: Historia e një Vrasjeje Hyjnore, solli në dialog letërsinë e botës së re me atë të vjetrën. Por miqësia me Márquezin nuk zgjati: kur Márquez e përshëndeti Vargas Llosën jashtë një kinemaje në Mexico City më 1976, mori një grusht në fytyrë në përgjigje. Duke folur në një ngjarje në Madrid, tre vite pas vdekjes së Márquez në 2014, Vargas Llosa tha se ishte i trishtuar për vdekjen e ish-mikut, por refuzoi të shpjegonte arsyet e përçarjes.
“Po hyjmë në një terren të rrezikshëm,” tha ai. “Ka ardhur koha ta mbyllim këtë bisedë.”
Dramat, tregimet e shkurtra dhe romanet si Biseda në Katedrale, Halla Julia dhe Shkrimtari i Skenareve, dhe Lufta në Fund të Botës, e konsoliduan reputacionin e tij letrar. Por ndërsa profili i tij rritej, Vargas Llosa u përfshi gjithnjë e më shumë në politikë. Duke u larguar nga marksizmi i rinisë, ai drejtoi një emision në televizionin peruan dhe, në vitin 1984, refuzoi një ofertë për t’u bërë kryeministër i presidentit konservator Fernando Belaúnde Terry.
Në vitin 1987, Vargas Llosa mblodhi një turmë prej 120,000 vetësh në një miting në Lima kundër planeve për të shtetëzuar sistemin financiar të Perusë dhe nisi fushatën presidenciale. Tre vite më vonë, pas shumë telefonatash fyese dhe kërcënimeve për vdekje, ai u mposht në raundin e dytë nga Alberto Fujimori dhe e la vendin brenda disa orësh.
“Nuk gënjeva,” i tha ai Guardian-it në vitin 2002. “Thashë që duheshin reforma radikale dhe sakrifica sociale, dhe në fillim funksionoi. Por pastaj erdhi lufta e ndyrë, duke paraqitur reformat e mia si diçka që do të shkatërronte punësimin. Ishte shumë efektive, sidomos te më të varfrit. Në Amerikën Latine ne preferojmë premtimet ndaj realitetit.”
Vargas Llosa mori nënshtetësinë spanjolle në vitin 1993, ndërsa vazhdoi me ese, drama dhe romane. Festa e Dhitë, botuar në vitin 2000, hyri në mendjen e diktatorit dominikan Rafael Trujillo në mënyrë të frikshme. Romani i vitit 2006, Vajza e Keqe, ndjek një lidhje të trazuar që shtrihet në më shumë se 40 vjet.
Kur Akademia Suedeze e thirri në vitin 2010, Vargas Llosa mendoi fillimisht se ishte një shaka. Çmimin Nobel e quajti “një përrallë për një javë”, por “një makth për një vit”, sepse vëmendja e madhe publike e pengonte të shkruante: “Nuk mund ta imagjinoni presionin për të dhënë intervista, për të shkuar në panaire librash.”
Fituesi i Nobelit e përdori platformën globale për të denoncuar manipulimin e medias në Peru, propagandën ruse dhe Donald Trumpin. Megjithatë, në maj 2022, ai deklaroi se do të mbështeste ish-presidentin e ekstremit të djathtë Jair Bolsonaro ndaj Luiz Inácio Lula da Silva në zgjedhjet braziliane. Edhe pse “sjelljet qesharake” të Bolsonaro-s janë “shumë të vështira për një liberal”, ai shpjegoi:
“Mes Bolsonaro-s dhe Lula-s, natyrisht që preferoj Bolsonaro. Edhe me marrëzitë e tij, ai nuk është Lula.”
“Nga përvojat politike kam mësuar që jam shkrimtar, jo politikan,” shpjegoi ai për Guardian-in në vitin 2012.
“Një pjesë e arsyes pse kam jetuar këtë jetë është sepse doja një jetë aventureske. Por aventurat e mia më të mira janë letrare, jo politike.”
Nga 1976 deri në 1979, Vargas Llosa ishte president i PEN International, organizatës globale për lirinë e shprehjes së shkrimtarëve. Për shkak të kundërshtimit të tij ndaj pavarësisë katalanase, ai dha dorëheqje si president nderi në 2019, pasi organizata kërkoi lirimin e dy liderëve katalanas të burgosur dhe deklaroi se katalanasit ishin përndjekur “në një mënyrë të paparë që nga diktatura e Francos”.
Megjithëse kishte profil ndërkombëtar, autori vazhdoi të krijonte letërsi, me katër romane pas Çmimit Nobel. Në vitin 2023, ai shpalli romanin e tij të fundit Le dedico mi silencio (Ia Dedikoj Heshtjen Time), duke i thënë La Vanguardia:
“Edhe pse jam optimist, nuk mendoj se do të jetoj mjaftueshëm për të punuar në një roman të ri, sidomos sepse më duhen tre ose katër vjet për të shkruar një. Por nuk do të ndaloj së punuari dhe shpresoj të kem forcën për të vazhduar deri në fund.”
Vargas Llosa u divorcua nga gruaja e parë në vitin 1964 dhe u martua me kushërirën e parë, Patricia Llosa, me të cilën pati tre fëmijë. Pas 50 vjetësh martesë, ai e la atë në vitin 2015 për Isabel Preysler, nëna e këngëtarit Enrique Iglesias – lidhje që përfundoi në vitin 2022.
