Nga Eusebio Val
Në mars të vitit 1938, gazetarja franceze Simone Téry zbriti në morgun e Klinikës Spitalore të Barcelonës për t’u përcjellë lexuesve të saj të revistës Messidor madhësinë e tragjedisë. Ajo përshkruante “atë erë disi të ëmbël dhe të neveritshme” të trupave të pajetë të grumbulluar pas bombardimeve. Në të njëjtën kohë, gazetarja meksikane Elena Garro ishte dëshmitare e një amputimi pa anestezi në një sallë operacioni të improvizuar në Kordoba. Britanikja Shiela Grant-Duff ndoqi gjyqe të shkurtra në Malaga, që përfundonin me dënime me vdekje dhe ekzekutime në agim — ndonëse ajo refuzoi ftesën nga përkrahësit e Francos për të marrë pjesë.
Një ekspozitë e hapur dje në selinë e UNESCO-s në Paris, me titull “Ato i treguan botës: 200 gazetare të huaja në Luftën Civile Spanjolle”, sjell në vëmendje punën e jashtëzakonshme dhe përvojat traumatike të këtyre grave gazetare nga 25 vende të ndryshme. Shumica prej tyre ishin të reja, me arsim universitar, dhe një pjesë e konsiderueshme ishin hebreje që kishin ikur nga Gjermania naziste.
“Barcelona është një pikë kyçe për këto gra, sepse pothuajse të gjitha hynë në Katalonjë përmes kufirit francez, zbritën në Barcelonë, panë për herë të parë luftën atje dhe përjetuan bombardimet e tyre të para,” shpjegon Bernardo Díaz Nosty, profesor i gazetarisë, kurator i ekspozitës dhe autor i librit mbi të cilin ajo mbështetet: “Ato i treguan botës: 200 gazetare të huaja në Luftën Civile Spanjolle” (botuar nga Renacimiento).
Një nga skenat më të dhimbshme është ajo e përshkruar nga Elena Garro:
“Çfarë po bën kjo grua këtu? Dil jashtë! Dil jashtë! Nuk kemi anestezi dhe ky djalë po vdes!”
Përveçse nxjerr në dritë rrugëtimin dhe shkrimet e shumë gazetareve që rrezikonin të mbeteshin në harresë, vepra e Díaz Nosty ofron një qasje thellësisht të veçantë ndaj luftës — një këqyrje femërore, e domosdoshme për të kuptuar natyrën e konfliktit. “Është një luftë tjetër,” thekson ai. “Lufta e Hemingway-t, Dos Passos-it dhe të tjerëve ishte lufta e tankeve, avionëve, gjeneralëve, politikës ndërkombëtare. Lufta e grave ishte ajo e prapavijës — e të plagosurve, grave, fëmijëve, e viktimave që nuk numërohen në front: uria, trishtimi, sëmundjet. Kjo qasje është e domosdoshme për të ndërtuar në mënyrë historiografike një periudhë krize humanitare si ajo e luftës spanjolle.”
Ambasadori i Spanjës pranë UNESCO-s, Miquel Iceta, e konsideron ekspozitën – e vendosur në Sallën Miró deri më 18 korrik – një aktivitet që “përputhet mrekullisht me temat e UNESCO-s: liria e shtypit, gazetarët në zona konflikti dhe barazia gjinore — një trefish që funksionon si një apel kundër luftërave.”
Dy gazetare humbën jetën gjatë mbulimit të Luftës Civile. Gerda Taro (emri i vërtetë: Gerta Pohorylle), fotografja gjermane me origjinë hebreje dhe polake, bashkëpunëtore e legjendarit Robert Capa (Endre Ernö Friedmann), vdiq aksidentalisht nga një tank republikan gjatë betejës së Brunetes. Viktima tjetër ishte gazetarja franceze Renée Lafont, e dërguar e gazetës socialiste Le Populaire nga Parisi. Ajo u arrestua më 29 gusht 1936 afër Kordobës dhe u pushkatua dy ditë më pas, pa arritur të publikojë asnjë artikull.
Në mesin e shkrimeve të rikuperuara nga Díaz Nosty ndodhet edhe ajo e amerikane Megan Laird, botuar në revistën The Atlantic. Veçantia e saj qëndron në faktin se gjatë ditëve vendimtare të korrikut 1936 (19-26 korrik), ajo nuk u largua nga apartamenti i saj në katin e pestë në rrugën Roger de Llúria, kënd me Provença në Barcelonë, dhe shkroi mbresat e saj duke parë gjithçka nga dritarja — përfshirë edhe sulmin ndaj kishës së Karmelitanëve — duke e përthithur lexuesin me detaje të mprehta.
Ekspozita përfshin gjithashtu intervistën e suedezes Anna Lenah Elgström me Carmen Polo, gruan e Francos, si dhe artikuj për eksodin masiv nga Malaga në vitin 1937. Por ndër fragmentet më tronditëse mbetet ai i Elena Garro-s — në atë kohë bashkëshortja e shkrimtarit Octavio Paz — mbi amputimin pa anestezi:
“Arrita te një derë të hapur dhe të ndriçuar. Në brendësi ndodhej një tryezë operacioni, mbi të cilën ishte lidhur një djalë i ri. Bërtita nga tronditja dhe një nga burrat me të bardha u kthye nga unë: ‘Çfarë po bën kjo grua këtu? Dil jashtë! Dil jashtë! Nuk kemi anestezi dhe ky djalë po vdes!’”
*Eusebio Val është korrespondent i La Vanguardia në Paris/ Përgatiti për botim: L.Veizi