Roma e Lashtë/ Marco Aurelio insistoi ta edukonte djalin për fronin, por ai ishte antiteza e tij. Luftëtarët gladiatorë iu lutën dhe kështu u bë një gladiator.
Qortimi i vetëm që mund t’i bëjë historia Marco Aurelio, të cilin kronikanët dhe historianët e nderojnë si një perandor të denjë, të ndjeshëm dhe me një madhështi të dukshme morale, ishte ta linte fatin e perandorisë së tij në duart e një djaloshi vetëm 19 vjeç: djali të tij të qetë. Një i ri ambicioz, një gladiator aspirues, të cilin historia e ka gjykuar si të paaftë dhe pa karakter, si dhe përgjegjës për rënien e një prej dinastive më të mira që sundoi Romën: atë të Antonines.
Përgjatë pothuajse njëqind viteve të qeverisjes, principata Antoniniane (96-192) kishte sjellë stabilitet dhe prosperitet në Perandori falë punës së pesë perandorëve që iu bashkuan fronit me zgjedhje, dhe jo nga lidhje gjaku. Asnjë prej tyre nuk kishte fëmijë, kështu që ata zgjodhën pasardhësin e tyre (të cilin e quajtën bir birësues) për shkak të meritave të tyre.
Marco Aurelio theu traditën dhe, sipas fjalëve të historianit Edward Gibbon, “sakrifikoi lumturinë e miliona njerëzve për entuziazmin që ndjeu ndaj një djali të padenjë kur zgjedh një pasardhës nga familja e tij, në vend që ta kërkonte në republikë”. Për historianin, gabimi ishte i tillë saqë edhe “veset monstruoze të të birit kanë hijezuar pastërtinë e virtyteve të babait”.
Lindur së bashku me vëllain e tij binjak Tito Aurelio Fulvo, i cili vdiq në moshën 4- vjeçare, Commodore i ri u shoqërua shpejt me fronin nga babai i tij. Ai do të ishte “Cezar” në moshën pesë vjeç, në të pesëmbëdhjetat u emërua “Imperator” dhe në moshën gjashtëmbëdhjetë iu dha konsullata, me të cilën ai tashmë mund të merrte pjesë plotësisht në fuqinë perandorake, për të cilën babai i tij e kishte përgatitur për vite me radhë.
Që në fëmijëri ishte udhëzuar nga mësuesit dhe dijetarët më të mirë, të cilët Marco Aurelio i sillte nga të gjitha anët me besimin se, përmes një edukimi të mirë, ai do të falsifikonte mendjen dhe shpirtin e njeriut, që një ditë do t’i duhej që të sundonte Romën.
Por nuk ishte ashtu: natyrat e tyre, dhe sigurisht ndikimi i shoqërisë së keqe, mbizotëruan mbi formimin. Ndryshe nga Marco Aurelio, i dalluar nga sovraniteti i tij, Commodore nuk kishte asnjë tërheqje ndaj kulturës dhe filozofisë që udhëhiqnin meditimet e të atit. Po, në vend të teprimeve dhe dëfrimeve të qytetit.
Në vend se klasave, ai preferoi të argëtohej me kënaqësi dhe hobi të tilla si përdorimi i armëve ose hedhja e shtizës. Praktika të gabuara të një perandori të ardhshëm që, për momentin, ishin të kufizuara në katër muret e shtëpisë perandorake.
Me një këmbë përpara
Në 180 vdekja i erdhi Marco Aurelio në frontin e Danubit, aty ku ai kishte lëvizur për të drejtuar fushatën kundër armikut gjerman. Perandori donte të përfundonte bastisjet barbare dhe të shtrinte domenin e tij në Atlantik.
Kjo periudhë zgjati me tre vjet luftime, deri kur murtaja i dha fund jetës së tij në Vjenë. Për fat të mirë, Perandoria tashmë kishte një pasardhës: Bashkë Perandorin e qetë, të cilin ushtria dhe populli e pritën me shpresë. Kundër të gjitha mosmarrëveshjeve, edhe pse ai i kishte premtuar ushtrisë për të vazhduar politikën e ekspansionit të babait të tij, një nga vendimet e tij të para ishte përfundimi i luftës, e cila për shumë, fjalë për fjalë nënkupton dhënien në dorëzim.
Ndër lëshime të tjera për barbarët, Commodo hoqi dorë nga fortesat që babai i tij kishte rregulluar në territorin armik, kishte përfunduar zgjerimin e kufijve dhe kishte vendosur subvencione ekonomike për popujt që pranuan të nënshkruanin paqen. Mendimi i tij i vetëm ishte të kthehej në Romë, t’i dorëzohej një jete të gëzuar dhe të shijonte kënaqësitë që i solli të qenit sundimtar: tryezat e bollshme për të ngrënë, konkubinat dhe, mbi të gjitha, shfaqjet e cirkut, për të cilat ai kishte devotshmëri të vërtetë.
Ndoshta për shkak të efekteve që rrodhën nga politika e Marco Aurelio, vitet e tij të para në detyrë ishin të qeta. Por karakteri i perandorit të ri, më i dobët se i keq, do të përfundonte duke u korruptuar pak nga pak.
Sipas kronikave të Herodianos, një nëpunës i famshëm civil romak për ‘Historia de Roma’, një vepër piktoreske edhe pse e objektivitetit të dyshimtë, “disa anëtarë të enturazhit të tij, të cilët e kishin gënjyer që të arrinte rehatinë, po përpiqeshin të minonin karakterin e të riut perandor. Tryeza e tij frekuentohej nga parazitët që e matnin lumturinë nga stomaku dhe nga veset e tij më të egra”.
Në çdo rast, i Qeti, iu dorëzua menjëherë jetës zhgënjyese të Romës dhe ishte më shumë i interesuar të shfrenohej ndaj hedonizmit të tij sesa në qeverisje, tjetërsoi këshilltarët e babait të tij, u zhyt në shthurje, duke lënë pas dore përgjegjësitë. Sjellja e tij filloi të shqetësonte qarqet afër pushtetit, por veçanërisht Senatin, me të cilin Marco Aurelio kishte arritur të ruante një ekuilibër të çmuar. Ai do të rrëzohej me teprimet e mbretërimit të të birit.
Një urrejtje e pakonkurueshme
Një natë në 183, vetëm tre vjet pasi u shpall perandor, Commodore po kthehej në pallat kur pësoi një atentat që gati sa i mori jetën. Nga errësira doli një djalë i ri, i cili iu hodh sipër, duke i vringëlluar një kamë dhe duke bërtitur “Këtu, nga Senati!”.
Roja ishte në gjendje ta ndalonte në kohë. Me të do të binte një pjesë e mirë e atyre që ishin të përfshirë në komplot. Midis tyre, motra e vetë perandorit, Lucilla, të cilën ai e dëboi në mërgim dhe e vrau në ishullin Capri.
Incidenti shënoi përgjithmonë natyrën e dyshimtë të Commodus, i cili filloi kryqëzatën e tij të veçantë kundër të gjithë atyre senatorëve, dhe madje edhe familjeve të tyre, të cilët mund të dyshoheshin për tradhti. Sipas biografëve të tij, obsesioni i tij ishte i tillë që ekzekutimi i një senatori të rëndësishëm të shoqërohej me vdekjen e të gjithë atyre që mund të pendoheshin apo të hakmerreshin për fatin e tij.
Pra, i vetëdijshëm për rrezikun ku ndodhej, ai jo vetëm që i justifikoi ato vdekje, por edhe humbi të gjitha aftësitë për të ndier keqardhje ose pendesë. Zgjuarsia dhe marrëzia e viteve të para u kthyen në mizori, dhe, nga ajo përpjekje për vrasje, vrasja u bë siguria e preferuar e Perandorit për të shmangur komplotet e mëtejshme. Atëherë i Qeti përfitoi plotësisht nga mbrojtja e shefit të rojes perandorake, Tigidius Perennial.
Në duart e tij ai la jo vetëm sigurinë e tij personale, por edhe pjesën më të madhe të punëve të Shtetit, për të cilat, vetëm në moshën 21 vjeç, Commodus kishte pak ose aspak interes. Ai preferoi të tërhiqej në vilën e tij perandorake, të shijonte tryezën dhe gratë, dhe të kalonte orë të tëra stërvitje si gladiator në oborrin e shtëpisë.
Perennial u shndërrua në prefektin e pretoriumit, krahu ekzekutues i vendimeve perandorake, përfitoi nga besimi i perandorit të tij për tre vjet për të sunduar lirshëm. Rastësisht, arriti të pasurohej në kurriz të shpronësimeve të atyre senatorëve të cilët thjesht nuk i pëlqenin.
I dehur me pushtet, shpejt ambicia kapërceu mbi të dhe, duke mos qenë i kënaqur që arriti të zaptonte të gjitha llojet e pasurive dhe trashëgiminë me anë të zhvatjes, guxoi të shkonte edhe më tej: ishte i vendosur të kapte Perandorinë.
Denoncimi i trupave, të pakënaqur me perandorin ashtu si dhe me ithtarin e tij, i dha fund komplotit. Legjionet e Britanisë, të cilat Perenne ia kishin dhënë të birit si komandë ushtarake, nuk ishin të gatshëm të drejtoheshin prej tij, kështu që ata dërguan një delegacion prej 1.500 burrash në Romë për t’u ankuar dhe ekspozuar Perenne.
Në atë kohë, i vendosur mirë siç ishte vila e tij perandorake, i Qeti u zhyt në plogështi rehatie. Sidoqoftë, duke ditur rrezikun që një kryengritje ushtarake mund t’i paraqiste fronit dhe kokës së tij, ai vrau Perenne dhe djalin e tij, pa e menduar dy herë.
Ngecur dy herë
Me sa duket, përvoja me Perenne nuk duhet t’i ketë shërbyer të Qetit si mësim, pasi ai menjëherë vendosi ta zëvendësojë atë me një tjetër të preferuar. Pozicioni i prefektit të pretoriumit ishte i lirë, dhe ngaqë nuk kishte dëshirë të shqetësohej për punët e shtetit, ai transferoi pushtetin te shërbëtori i tij Cleandro.
Cleandro ishte dërguar në Romë si skllav për të punuar në pallatin perandorak, ku ai dinte të luante kartat e tij me dinakëri, për të fituar besimin e perandorit. Tek i Qeti ai nuk ngjalli dyshime, me siguri për shkak të aftësisë së lindur për të përmbushur të gjitha dëshirat e tij. Një arsye e mjaftueshme që mund të shpjegonte pse ndikimi i tij te Cezari u bë edhe më i madh se ai i paraardhësit të tij.
Ashtu si Perennial, edhe Cleandro grumbulloi pasuri përmes konfiskimeve dhe abuzimeve të tjera. Me të u vendos parimi se në Perandori paraja mund të bëjë gjithçka. Në këtë pikë, sipas Edward Gibbon, “ekzekutimi i ligjeve ishte i korruptuar dhe arbitrar. Një kriminel i pasur nuk mund të merrte vetëm një dënim për të cilin dënimi, me të drejtë, të përmbysej, por madje shkoi deri aty sa të shkaktonte çfarëdo ndëshkimi që ai dëshironte te akuzuesi, dëshmitarët dhe gjykatësi.”
Sidoqoftë, ndryshe nga Perenne, Cleandro ishte më i aftë dhe i kujdesshëm. Për të shmangur fatin e paraardhësit të tij, ai ndërmori, midis masave të tjera, një punë të frikshme për ndërtimin e banjove dhe lehtësirave të tjera publike që do të shpërqendronin pellgjet dhe do t’i ndihmonin ata të fitonin popullaritet.
Sipas Herodiano, përveç kësaj, “ushqeu shpresën për të fituar popullin dhe ushtrinë, nëse, pas vendosjes në një situatë vështirësish, i tërhoqi ata më vonë, kur i pa të dominonin nga dëshira për atë që ishte e nevojshme”. Murtaja dhe uria shkatërruan të gjitha planet e tij. Thesari ishte aq i çorganizuar saqë qiratë e fondeve të ndihmës nuk u paguan.
Situata ekonomike e disa krahinave ishte aq kritike sa u formuan bandat e armatosura dhe madje edhe ushtritë e vogla, të gatshme për të sulmuar qytete dhe për të luftuar kundër legjioneve romake.
Më i famshmi nga këta u drejtua nga Maternal, një dezertor nga legjionet e Hispania i cili, mes 185 dhe 188, e vuri nën kontroll Perandorinë. Ai u arrestua në Itali ndërsa organizoi një komplot për të vrarë perandorin.
Një vit më vonë, ndërsa pakënaqësia ndaj shtresave të varfra rritej gjithnjë e më shumë, një shpërthim murtaje mori ‘shpërblimin’ e saj në zemrën e Perandorisë. Kësaj i shtohej, përveç të tjerash, iu shtua një mungesë e përgjithësuar e grurit që, për shkak të ngathtësisë së qeverisë së tij, Cleandro nuk dinte ta zgjidhte.
Rritja e çmimeve nxiti më tej urrejtjen popullore, e cila do të përfundonte në shpërthimin në një cirk në formën e një revolte. I paralajmëruar nga pasojat për karrierën e tij që kjo kryengritje mund të sjellë, Cleandro organizoi kalorësinë për të shpërndarë turmën, por, në kundërshtim me turmën, Garda Pretoriane iu bashkua kryengritjes. Njerëzit kërkuan kokën e Cleandro-s. Dhe i Qeti ia dha atë, fjalë për fjalë.
Perandori ishte i pavëmendshëm për gjithçka në vilën e tij në periferi të Romës, kur u alarmua nga konkubina e tij e preferuar, Marcia, se po vinte një luftë civile. Dhe duke qenë se njerëzit kishin nevojë për një viktimë, ai vendosi t’ua jepte atyre, duke braktisur të preferuarën e tij në zemërimin popullor.
E quajti Cleandro, e kishte vrarë dhe sipas Herodiano, “duke e ngjitur kokën në një shtizë të gjatë, e dërgoi atë në qytet si një spektakël i këndshëm dhe i dëshiruar”. Pas pak, ai emëroi një tjetër të preferuar, Eclecto, një çlirimtar me origjinë egjiptiane dhe u kthye të kënaqet me hobit e tij.
Kronikanët dhe historianët e kohës zgjerohen në kritikën e tyre për të Qetin. Dhe jo vetëm për lënien e frenave të Perandorisë në duart e të dashurve të padenjë, por mbi të gjitha për mungesën e etike të tyre në plotësimin e dëshirave dhe orekseve sensuale. Ai ishte i shqetësuar vetëm për stërvitjen e tij si një luftëtar cirku dhe jetonte i përkushtuar ndaj dëfrimeve më të këqija.
Nëse do të besojmë te burimet, i Qeti e kalonte kohën në një harem me treqind gra dhe po aq djem nga të gjitha sferat e jetës, dhe kur artet e joshjes nuk ishin efektive, dashnori i drejtohej dhunës. Ndryshe nga babai i tij, dhe përkundër stërvitjes që mori në fëmijëri dhe rini, ai gjithashtu nuk kishte asnjë interes për artet dhe shijen e mirë.
Për këtë arsye, sipas mendimit të Gibbon-it, “ai ishte i pari nga perandorët romakë krejtësisht i privuar nga shija për kënaqësitë e të kuptuarit”, pasi edhe perandorët e tjerë si Nero, të cilët historia i gjykon si të çmendur dhe despotikë, treguan ndjeshmëri ndaj artit, muzikës ose poezisë.
Për lindjen më fisnike sesa perandorët që i paraprinë atij, Commodus kishte frikë për mizoritë e tij dhe tallet për teprimet dhe ekstravagancat e tij. Ai e identifikoi me Herkulin, duke e besuar veten si një zot në tokë, riemëroi legjionet e Perandorisë dhe madje edhe kryeqytetin e saj, i cili u riemërua Colonia Lucia Annia Commodiana nga Roma.
Kalendari gjithashtu ndryshoi, në të cilin secili nga dymbëdhjetë muajt ishte një referencë e qartë për personin e tij (Lucius, Aelius, Aurelius, Commodus, Augustus, Herculeus, Romanus, Exsuperatorius, Amazonius, Invictus, Felix and Pius).
Ekstravaganca të tilla ngjallën armiqësinë e rendit senatorial, i cili ishte gjithashtu një viktimë e persekutimit. Por jo vetëm ajo e Senatit. Marrëzitë dhe dembelizmi i tyre në pushtet arritën të bien dakord për përbuzjen e tyre ndaj ushtrisë dhe popullit. Njëzëri, megjithëse secila me arsyet e tyre.
Gjeneralët dhe ushtarët e urrenin atë që hoqi dorë nga Danubi dhe i shiti ata; senatorët, për despotizmin dhe gjuetinë e tyre të pamëshirshme të shtrigave; dhe fushat, për shkak të mungesës së grurit dhe mënyrës së tyre të veprimit para njerëzve.
Duke qenë dinak dhe i dyshimtë, asgjë nga këto nuk i shpëtoi. Aq sa askush nuk guxoi ta kundërshtonte, Gibbon thotë: “Në mesin e brohoritjeve të një gjykate lajkatare, ai nuk mund të ndihmonte por të kuptonte se kishte arritur përbuzjen dhe urrejtjen e secilit prej njerëzve të ndjeshëm dhe të virtytshëm të Perandorisë.
Karakteri i tij i ashpër u acarua me vetëdijen për atë urrejtje, me zili ndaj çdo lloj merite, me vetëdije të arsyeshme për rrezikun që gjendej dhe zakonin e vrasjes, të fituar përmes dëfrimeve të tij të përditshme”. Ishte aq i fiksuar pas luftimeve gladiatoriale dhe aq i sigurt për epërsinë e tij fizike, saqë, duke mos e paraqitur veten si gladiator para nënshtrimeve të tij, Commodus përfundoi duke besuar Hercules dhe e bëri veten të nderohej si i tillë. Ekstravagancat e tij perandorake, të cilat patën kundërshtimin e Senatit dhe madje të njerëzve (pasi ajo e gladiatorit konsiderohej nga të gjithë një profesion i skllevërve), përfunduan duke marrë numrin e tij. Ato do t’i kushtonin atij jetën.
Natën e 31 dhjetorit 192, Commodus njoftoi qëllimin e tij për të bërë paradë të nesërmen, Ditën e Vitit të Ri, jo si një perandor, por gjysmë i zhveshur dhe i armatosur si një gladiator. Për më tepër, ai nuk do të linte pallatin e shoqëruar nga roja perandorake, siç e diktonte me porosi, por nga shkolla gladiatore, dhe i shoqëruar nga një grup prej tyre. Vendimi i tij shkaktoi një tronditje të tillë saqë disa njerëz në mjedisin e tij të afërt guxuan, përkundër të zakonshmes, të përpiqeshin t’i kthenin mendjen.
Marcia, konkubina e tij e preferuar, iu lut me këmbëngulje të mos e bënte. Në një veprim kaq solemn, që nuk ishte i denjë për një perandor, një tallje e traditave romake. Guximi i Marcia pothuajse i kushtoi jetën. Dhe siç bëri me motrën apo me gruan e tij, i Qeti vendosi që, të nesërmen, të shpëtonte prej saj dhe ta ekzekutonte atë së bashku me dy ushtarët e tij: Leto dhe Eclecto.
Sidoqoftë, duke i njohur rastësisht qëllimet e tij, Marcia vendosi të shkonte përpara të dashurit të saj dhe ta vriste. Kështu që, me shoqërimin e dy të dënuarve të tjerë, ajo derdhi helm në gotën e saj të verës për ta neutralizuar. I Qeti ra në gjumë. Në atë moment, një atlet i fortë me emrin Narciso hyri në dhomat e tij për të mbaruar këtë punë dhe për të mbytur atë.
Vrasja e tij, e cila u festua nga të gjithë, siç dëshmohet nga shpallja e dënimit në kujtesën e tij (damnatio memoriae), do të hapte megjithatë një periudhë të luftërave civile, dhe do t’i jepte fund shkëlqimit të principatës Antonine, me të cilën kishte jetuar Perandoria, deri në qeverinë e Commodus, një nga kohërat e saj më të lavdishme. Kishte kaluar një shekull që kur Roma kishte kryer një vrasje.
*Ky artikull u publikua në numrin 479 të revistës ‘Historia y Vida’
Përgatiti për botim: L.Veizi
