Nga Florjan Bombaj
Në një ekonomi tregu, kapitali bën të mundur investimin. Kur një investim është i duhur ai përmirëson fitimin. Më pas mund të investohet më shumë, gjë që mund të çojë në fitime të reja, e kështu me radhë. Fillimisht një mjedis i qëndrueshëm nxit rritjen ekonomike dhe formimin e kompanive të mëdha.
Për shkak të një ekonomie të shkallës, këto kompani bëhen gjithnjë e më produktive dhe efikase. Sa më shumë që prodhojnë, aq më shpejt ndikojnë në mjedisin e tyre, për shembull ose duke rritur konkurrencën ose duke saturuar tregun, dhe duke i’u nënshtruar kështu ligjit të të ardhurave rënëse.
Këto kompani më pas detyrohen të evoluojnë dhe të përshtaten me ndryshimet. Sa më shpejt të ripërshtaten, aq më shpejt do të ndryshojë mjedisi dhe aq më shpejt do të duhet të ndryshojnë përsëri.
Duke luftuar për t’u përshtatur me një mjedis që ndryshon me shpejtësi, kompanitë e mëdha priren të ndahen në kompani më të vogla dhe më të adaptueshme. Këto nuk e optimizojnë më efikasitetin e tyre ekonomik, por elasticitetin e tyre, domethënë përshtatshmërinë e tyre dhe ekonomia ngadalësohet.
Kjo i lejon disa nga këto biznese të rriten përsëri dhe të bëhen më efikase.
“Nëse dëshiron të gjesh sekretet e universit, mendo për energjinë, frekuencën dhe vibracionet” (Nikola Tesla, 1856-1943). Përgjatë historisë, qeniet njerëzore shpesh kanë përdorur fjalën “energji” për të përshkruar përvojën e tyre të Hyjnit ose forcave të tjera shpirtërore.
Disa kultura të lashta, si dhe ato bashkëkohore, e identifikojnë qenien e Hyjnit me vetë energjinë natyrore, të tilla si Dielli, era, vetëtima ose shpërthimet vullkanike. Shumë fise indigjene në Rrafshnaltën e Amerikës së Veriut e konsiderojnë “Bear Butte” të Dakotës së Jugut një vend të shenjtë, një vend ku energjia shpirtërore rrjedh nëpër natyrë (Jerrye & Roy Klotz, 2007). Po këto fise besojnë gjithashtu se uji që rrjedh është një formë e energjisë shpirtërore (June-Ann Greeley, 2017).
Kulturat e tjera i kuptojnë energjitë natyrore si shprehje të Hyjnit, dhe jo si vetë qenien e Tij. Për shembull, në kulturat e ndikuara nga Kristianizmi, Hyjni konsiderohet krijuesi i forcave natyrore dhe rrjedhimisht Hyjni është në një marrëdhënie “epërore” me natyrën (James David Rockefeller, 2015).
Kultura të tjera i shohin energjitë natyrore si instrumente që Hyjni ose forca të tjera shpirtërore i përdorin për të komunikuar me jetën njerëzore dhe jo-njerëzore. Individët gjithashtu përjetojnë një marrëdhënie midis energjisë natyrore dhe spiritualitetit në mënyra personale (Bożek, Nowak & Blukacz, 2020).
Disa individë ndiejnë një energji shpirtërore brenda pasioneve, motivimeve, ndërgjegjes, apo edhe ëndrrave të tyre, e cila i udhëheq ata në jetën e tyre. Njerëzit “Mirrar” të Australisë identifikojnë ëndrrat dhe vizionet e tyre si burime të brendshme të energjisë shpirtërore (Vicki Grieves, 2009). Shumë religjione të botës e quajnë burimin e kësaj energjie të mishëruar si një “shpirt”.
Gjithsesi, në tekstet religjoze Hyjni nuk mund të riprodhohet pasi Hyjni ka nevojë për fuqinë riprodhuese të njerëzve. Premtimi i Hyjnit për njerëzit është ai që njerëzit, në një kohë të ardhshme, pasi të kenë shlyer mëkatin e tyre përmes vuajtjeve, do të zëvendësojnë engjëjt e rënë. Urtësia për të denjët, pasi të kenë eliminuar pjesën e tyre të vdekshme, do të jetë pavdekësia.
Në artikullin shkencor të titulluar “Fazat e rritjes shpirtërore, ekonomike dhe ngritjes në transcendencë të Faustit” publikuar në vjeshtën e vitit 1987, autori Sol Yurick rrëfente se brezat e popullatave riprodhojnë periodikisht ide, energji dhe kapital, vlerë kjo e cila ruhet si njohuri që gjeneron dhe lëviz energji.
Ky mekanizëm i rritjes nga ana tjetër zgjeron vizionin tonë për universin, efektet e njohurive në perceptimin e hapësirës, kohës, materies dhe na lejon të ristrukturojmë vazhdimisht “Parajsën” si një unitet ideal i të gjitha gjërave. Por a mund të shpjegohet stadi aktual i zhvillimit ekonomik njerëzor me këndvështrimin energjitiko-shpirtëror?
Energjia
Gjatë gjithë ekzistencës së saj, shoqëria njerëzore e ka ditur që Dielli është një burim thelbësor energjie për proceset jetëdhënëse të planetit tonë. Që nga kohërat e lashta, qeniet njerëzore e kanë njohur këtë lidhje midis Diellit dhe jetës.
Prandaj, nuk është për t’u habitur që adhurimi i diellit ka qenë një tipar i zakonshëm i jetës shpirtërore në shumë kultura të mëparshme njerëzore. Egjiptianët e lashtë nderonin një Hyjni dielli të quajtur “Ra” (Oskar Kaelin, 2016).
Tempujt egjiptianë u ndërtuan me hapje në majë, në mënyrë që rrezet e “shenjta” të Diellit të mund të rrezatonin mbi altarin ritual dhe të siguronin energji shpirtërore për lutjet dhe sakrificat e kryera nga njerëzit. Në Testamentin e Vjetër dhe të Ri nuk mund të mos identifikohet përmendja që i bëhet konceptit të energjisë. Bibla Jahudite (Torah) dhe Bibla e Krishterë përmbajnë shumë histori të Hyjnit që i’u shfaqen qenieve njerëzore në forma të ndryshme energjie.
Për shembull, kur njeriu i pafajshëm Jobi pyet pse Elohim e ka lejuar të vuajë, Elohim i përgjigjet atij “nga një furtunë” (Jobi 38:1-3). Kur Elohim thërret Moisiun për t’a nxjerrë popullin Jahudi nga skllavëria, Elohim i flet atij “nga një flakë zjarri, në mes të një ferrishteje” (Eksodi 3:1-6).
Në të gjitha këto raste, Hyjni nuk është identik me energjitë e natyrës, por i përdor këto energji si një mënyrë komunikimi me qeniet njerëzore. Ronald Rohlheiser, një klerik kanadez bashkëkohor, e përshkruan spiritualitetin në këtë mënyrë: “shpirtërorja ka të bëjë me atë që bëjmë me dëshirën tonë me zjarrin brenda nesh”. Prandaj, e kundërta e të qenit shpirtëror nuk është një individ që refuzon idenë e Hyjnit.
E kundërta e të qenit shpirtëror është të mos kesh energji ose të kesh humbur çdo dëshirë për të jetuar. Kur ndiejmë se jeta jonë ka një kuptim, se ne mund të kontribuojmë pozitivisht në botë dhe se mund të ndërtojmë diçka të vërtetë dhe të qëndrueshme atëherë ne po përjetojmë energji shpirtërore. Është një lloj energjie që nuk dallohet nga një voltmetër, por është po aq reale sa energjia natyrore e diellit sepse është energjia e shpirtit njerëzor. Në gjuhën e jetës së përditshme, nocioni i “energjisë” është i pandashëm nga vitaliteti, dinamizmi, veprimi dhe performanca.
Në një botë ku duket se vlen vetëm performanca, energjia duket të jetë një faktor jetik deri në atë pikë sa, për disa, nuk është e mundur të zvogëlojnë konsumin e energjisë ose edhe të ngadalësojnë rritjen e saj.
Në ditët e sotme, një fëmijë mund të dijë shumë herët se energjia elektrike mund të shndërrohet në nxehtësi në një pllakë ose furrë me mikrovalë, ose se energjia kimike mund të shndërrohet në energji elektrike në një bateri. Sidoqoftë, një detaj është i jashtëzakonshëm sepse nocioni i energjisë lidhet me idenë e transformimit.
Fjala “energji” është një fjalë shumë e rëndësishme në filozofinë “Oksidentale” dhe rrënjët i ka në veprën e titulluar (në origjinal Greqisht: τὰ μετὰ τὰ φυσικά – shkrimet pas fizikës; Latinisht: Metaphysica) të filozofit Aristotel (384-322 para erës sonë). Ajo shpreh procesin me të cilin fuqia realizohet në veprim.
Fjala energji (në origjinal Greqisht : ἐνέργεια; Latinisht : energeia), ka karakteristikën e formimit të një çifti, dhe ky çift do të ketë posterioritet me fjalën dunamis. “Dunamis” dhe “Energeia” përcaktojnë dy mënyra themelore të qenies: “të jesh në fuqi” dhe “të jesh në veprim” (Jean-Marie Martin, 2016). Ajo që krijoi këtë formim të çiftit “fuqi dhe veprim” është një debat midis Aristotelit kundër Megarikëve (shkolla e Megaras, shekulli i 4-të para erës sonë) që ishin filozofë bashkëkohorë. Shkolla e Megaras pranonte se fuqia është vetëm ajo që aktualisht është në veprim.
Në të vërtetë, filozofët Megarikë pranonin se është muzikant vetëm ai që luan muzikë. Ndërkohë që Aristotel pranonte se muzikant nuk është vetëm kur luan muzikë pasi aty ai është muzikant në veprim; por në raport me një tjetër që nuk ka kapacitet për të luajtur, ai është një muzikant potencial. Pra ai e ka brenda vetes këtë mundësi që është një mënyrë të qenurit muzikant.
Në fakt, të bësh dhe të jesh përballet me problemin se si të kuptohen “Energeia” dhe “Dunamis”. Të gjitha fuqitë janë ose të lindura, siç janë shqisat tona, ose fitohen nga praktika (si aftësia për të luajtur një flaut) ose fitohen nga të mësuarit (njohuritë shkencore). Në të gjitha rastet fuqia mund të fitohet vetëm me ndihmën e diçkaje që tashmë është realizuar. Sepse duke u nisur nga ekzistenca potenciale, ekzistuesja aktuale në të vërtetë prodhohet gjithmonë nga një gjë realisht ekzistuese, p.sh. njeriu nga njeriu, muzikanti nga muzikanti. Duhet gjithmonë të ekzistojë një lëvizës i parë real.
Pra, aktualiteti (Energeia) është pararendëse ndaj fuqisë (Dunamis) ashtu si edhe ndaj çdo parimi ndryshimi (Jonathan Tennenbaum, 2002). Por cila energji është në zemrën e krijimit të universit ekonomik të qenies njerëzore?
Universi ekonomik
Energjia mund të konsiderohet si një madhësi fizike që përcakton kapacitetin e një sistemi për të ekzekutuar një ndryshim. Ajo ndërhyn sapo ka një lëvizje, një ndryshim në shpejtësi, temperaturë, një reaksion (kimik, biologjik, bërthamor, etj) dhe kjo kudo, gjatë gjithë kohës, nga sistemet fizike te gjallesat dhe nga gjallesat te shoqëritë njerëzore.
Energjia është monedha parësore, përfundimtare dhe universale, është motori dhe shënuesi i sistemeve ekonomike, është njësia matëse e transformimit që ne të prodhojmë gjëra. Pra, në thelb ajo siguron punën mekanike. Kjo punë mekanike që shërben për të transformuar botën ofrohet nga trupi i njeriut.
Në kohën e Revolucionit Industrial në Europë (rreth viteve1800), më shumë se 70% e energjisë mekanike ende vinte nga forca muskulore e njeriut (Sébastien Hébrard, 2019). Sot, makinat me efikasitet dhe konsum të lartë energjie, kryejnë për njeriun të gjithë punën që në të kaluarën kërkonte një fuqi punëtore të madhe bazuar në aftësinë e trupave për të siguruar një pjesë të vogël të punës mekanike.
Kjo bëri që shoqëritë e përparuara të kalonin drejt një sistemi ekonomik të shërbimeve. Në fakt, një kompani e bazuar në shërbime është një kompani që kryesisht prodhon dhe menaxhon informacionin dhe ku shumica e rrjedhave fizike sigurohen ose diku tjetër, ose nga punë me kosto të ulët në vendet e treta dhe/ose nga pajisjet, funksionimi i së cilave bazohet në përdorimin e energjisë, jo me kosto të ulët por që nuk kushton pothuajse asgjë në krahasim me fuqinë që ato janë krahasimisht të afta të japin.
Universi ekonomik dominant bazohet në një premisë të thjeshtë duke pranuar se aktivitetet ekonomike kanë nevojë për burime të menjëhershme energjie (naftë, gaz, qymyr) për t’a bërë sistemin ekonomik të funksionojë.
Këto burime transformohen në një mënyrë ultra-konkurruese në mënyrë që të gjenerojnë fitime kapitale dhe/ose të menjëhershme të cilat riinvestohen në aktivitete të reja që konsumojnë gjithnjë e më shumë burimet fosile. Ky koncept shumë “mekanik” i ekonomisë konsumon burimet tona deri në shterim.
Gjithsesi pista të tjera siç janë biologjia dhe veçanërisht termodinamika janë koncepte shkencore më të përshtatshme për mendimin ekonomik sesa vizioni mekanik i universit ekonomik dominant. Termodinamika si koncept, korrespondon me shkencën e sistemeve të mëdha në ekuilibër.
Por, në lidhje me sistemet tona ekonomike, qasja termodinamike është e interesuar në krijimin e energjisë (qoftë fosile me bazë karboni apo të dekarbonizuara nga burimet e rinovueshme) me një ligj të parë që specifikon se energjia gjendet në një sasi të pandryshueshme në natyrë. Kjo do të thotë se ne nuk krijojmë energji pasi ne thjesht përdorim atë që është në dispozicion. Me pak fjalë, asgjë nuk humbet apo fitohet, por gjithçka transformohet. Alfred Lotka (1880-1949) ishte i pari që vuri re se organizmat e gjallë “maksimizojnë rrjedhën e energjisë që i përshkon ata”.
Në artikullin e tij të titulluar “Natural selection as a physical principle” botuar në vitin 1922 ai rrëfen se seleksionimi natyror funksionon si një ligj i ri i termodinamikës. Duke promovuar organizmat që janë më të aftë për të mbijetuar dhe për t’u riprodhuar, seleksionimi natyror maksimizon shkallën e shpërndarjes së energjisë.
Ky ligj zbatohet për të gjitha strukturat, pra dhe për njeriun dhe për shoqëritë njerëzore. Ai bazohet në faktin e thjeshtë që “Hyjni” apo “Natyra” na krijoi për të shpërndarë energjinë. Nga fizika, ligji i tretë i termodinamikës nënkupton që Universi vetëorganizohet në atë mënyrë që të maksimizojë shkallën e prodhimit të entropisë si dhe ai krijon struktura shpërndarëse të afta për të prodhuar energji falas dhe për ta shpërndarë atë energji gjithnjë e më me efikasitet.
Parimi i prodhimit maksimal të entropisë nënkupton që, për njësi të kohës, ne shpërndajmë sa më shumë energji të jetë e mundur. Njerëzit pra, ashtu si të gjithë organizmat e gjallë, priren të maksimizojnë shanset e tyre për mbijetesë dhe riprodhim. Sidoqoftë, kjo rezulton në maksimizimin e shkallës së shpërndarjes së energjisë (François Roddier, 2012).
Qëllimi i ekonomisë është të optimizojë funksionimin e shoqërisë, por ekonomistët injorojnë madhësinë që duhet optimizuar. Disa kanë propozuar dobinë, pra fitimin për prodhuesin dhe mirëqenien për konsumatorin, por ne nuk dimë si t’a masim dobinë apo mirëqenien. Modelimi i sjelljes njerëzore ka qenë gjithmonë një pengesë në ekonomi. Këtë problem e zgjidh parimi i prodhimit maksimal të entropisë.
Ky parim na mëson se shoqëritë njerëzore organizohen në mënyrë të tillë që të maksimizojnë shkallën e tyre të prodhimit të lirë të energjisë (veçanërisht për të prodhuar mallra dhe shërbime). Duke vepruar kështu, njerëzit maksimizojnë sasinë e energjisë që shpërndajnë. Prandaj ky parim bën të mundur ndërtimin e një universi të vërtetë ekonomik. Por çfarë religjioni do të praktikojnë dishepujt e tij?
Religjioni informacional
Koncepte të tilla si entropia në termodinamikë, një masë çrregullimi ku ngritja e parezistueshme e së cilës duket se karakterizon universin tonë, dihet prej kohësh se janë të lidhura me informacionin. Kohët e fundit, disa përpjekje për të unifikuar teorinë që përshkruan hapësirën dhe kohën me mekanikën kuantike e cila përshkruan grimcat dhe materien, janë fokusuar tek informacioni si një gjuhë e përbashkët. Strukturat shpërndarëse ruajnë informacione për mjedisin e tyre.
Në organizmat e gjallë, ky informacion ruhet kryesisht në gjene dhe transmetohet gjenetikisht. Tek njerëzit, kryesisht memorizohet në tru dhe transmetohet përmes gjuhës. Shoqëritë njerëzore kanë mundur të zhvillohen falë një forme të re të memorizimit dhe transmetimit të informacionit, atë të të shkruarit, me paranë letër si nënprodukt.
Është joshëse të krahasohen mjetet e ndryshme të informacionit të një shoqërie njerëzore me ato të përdorura nga organizmat e gjallë dhe të krahasohen rolet e tyre përkatëse. Në biologjinë molekulare, Adenozinë Trifosfat (ATP) është një molekulë e pasur me energji, e cila çliron energjinë e saj duke u shndërruar në Adenozinë Difosfat (ADP).
Vetë biologët e krahasojnë ATP-në me paratë. Në çdo qelizë, ATP-ja gjenerohet nga mitokondria të cilat veprojnë si banka. Analogjia midis organizmave të gjallë dhe shoqërive njerëzore është e habitshme.
Të gjithë organizmat e gjallë përdorin të njëjtën lloj “monedhe”, Adenozinë Trifosfat (ATP), të krijuar nga mekanizmi i njohur si “frymëmarrja qelizore”. Sasia e karburantit (sheqernave) që qelizat tona mund të djegin për të gjeneruar ATP-në rregullohet nga një hormon (insulina) e cila funksionon sipas nevojave të trupit.
Prandaj, kjo “monedhë” “indeksohet” në metabolizmin e trupit pra në shkallën e energjisë së lirë që ne prodhojmë. Pra a duhet universi ekonomik që dëshiron të jetë në ekuilibër, të praktikojë një religjion informacional të pranuar nga të gjithë organizmat e gjalla?
Në librin e tij të titulluar “The entropy law and the economic process” botuar në vitin 1971, ekonomisti heterodoks Nicholas Georgescu-Roegen (1906-1994), rrëfen se në një shoqëri krijimi i parasë duhet të lidhet me prodhimin e saj të energjisë së lirë. Kjo do të parandalonte, sipas tij, krizat ekonomike.
Por si mund të vetëorganizohet sistemi ekonomik në krizë? Sot e dimë se procesi i vetëorganizimit të strukturave shpërndarëse është i krahasueshëm me atë që njihet në termodinamikë si “tranzicioni i fazës së dytë”. Strukturat shpërndarëse priren drejt një gjendjeje kritike në të cilën një luhatje e rastësishme mund të shkaktojë një ortek ngjarjesh.
Amplituda e ortekëve është në përpjesëtim të zhdrejtë me frekuencën e tyre. Ky është procesi i kritikalitetit të vetëorganizuar (origjinal Anglisht : Self-organized criticality). Ai është i pandryshueshëm nga ndryshimi i shkallës.
Ky koncept u parashtrua nga Per Bak, Chao Tang dhe Kurt Wiesenfeld në artikullin e tyre shkencor të titulluar “Self-organized criticality: an explanation of 1/f noise” publikuar në vitin 1987.
Në mënyrë analoge, në një ekonomi tregu, kapitali bën të mundur investimin. Kur një investim është i duhur ai përmirëson fitimin. Më pas mund të investohet më shumë, gjë që mund të çojë në fitime të reja, e kështu me radhë.
Është me të vërtetë një proces orteku. Ortekët ndalojnë kur investimet nuk janë më fitimprurëse. Është një proces kritikaliteti i vetëorganizuar. Një karakteristikë e këtij procesi është se ai prodhon të ashtuquajturat luhatje 1/f, amplituda e të cilave është në përpjesëtim të kundërt me frekuencën (f).
Kjo sjellje e luhatjeve ekonomike u demonstrua në vitin 1962 nga Benoît Mandelbrot (1924-2010) në artikullin e tij shkencor të titulluar “Paretian distributions and income maximization”. Fillimisht një mjedis i qëndrueshëm nxit rritjen ekonomike dhe formimin e kompanive të mëdha.
Për shkak të një ekonomie të shkallës, këto kompani bëhen gjithnjë e më produktive dhe efikase. Sa më shumë që prodhojnë, aq më shpejt ndikojnë në mjedisin e tyre, për shembull ose duke rritur konkurrencën ose duke saturuar tregun, dhe duke i’u nënshtruar kështu ligjit të të ardhurave rënëse.
Këto kompani më pas detyrohen të evoluojnë dhe të përshtaten me ndryshimet. Sa më shpejt të ripërshtaten, aq më shpejt do të ndryshojë mjedisi dhe aq më shpejt do të duhet të ndryshojnë përsëri.
Duke luftuar për t’u përshtatur me një mjedis që ndryshon me shpejtësi, kompanitë e mëdha priren të ndahen në kompani më të vogla dhe më të adaptueshme. Këto nuk e optimizojnë më efikasitetin e tyre ekonomik, por elasticitetin e tyre, domethënë përshtatshmërinë e tyre dhe ekonomia ngadalësohet. Kjo i lejon disa nga këto biznese të rriten përsëri dhe të bëhen më efikase.
Kështu, ekonomia lëkundet vazhdimisht rreth një pike kritike për të cilën madhësia e strukturave shpërndahet sipas një ligji të fuqisë (i pandryshueshëm nga ndryshimi i shkallës). Kjo tregon se ekonomia e tregut është në thelb e paqëndrueshme.
Për shkak të fenomenit të kritikalitetit të vetëorganizuar, rritja ekonomike luhatet me një amplitudë që varion sipas ligjit 1/f. Kjo do të thotë se mund të ndodhin luhatje shumë të mëdha të amplitudës dhe kur kjo ndodh ajo prek të gjithë shoqërinë.
A do të jetë, pra, religjioni informacional vibracioni i ri i universit tonë ekonomik?
Timendi Causa Est Nescire
