(Nga takimet në Gjermani me shkrimtarin Martin Camaj)
Shkruan: Jusuf Buxhovi
Poetin Martin Camaj e njihja që nga fëmijëria në saje të veprave “Nji fyll ndër male” dhe “Kanga e vrrinit”, të botuara në Prishtinë nga mesi i viteve të pesëdhjeta. Poezitë e Camajt ishin një frymëzim, që ndikoi përcaktimin tim për krijimtarinë, duke filluar nga vjershat për fëmijë, ato për të rritur dhe më vonë tek proza. Njoftimet që kishim për shkrimtarin Martin Camja, ishin paksa të censuruara nga shkaku i veprimtarisë së tij në Romë tek revista letrare “Shejza” e Koliqit, që kishte tretmanin e “shtypit emigrant antijugosllav”. Kjo kishte ndi-kuar që edhe dy përmbledhjet me poezi, të anashkalohen nga lektura shkollore, ku ishin për disa vite. Mosbotimi i tyre pa ndonjë anatemë politike, njëherësh e kishte qitë “në heshtje” edhe shkrimtarin, që kishte ndarë fatin e veprës. Kalimi i tij në Mynhen, studimet e suksesshme dhe punësimi në Universitetin Ludwig-Maximilian, si docent dhe më vonë profesor i albanologjisë, ku do të drejtojë edhe katedrën e këtyre studimeve dhe do të ndikojë që edhe në kuadër të revistës shkencore “Südost-Vorschungen“, të përfshihen tema nga albanologjia, ia kishin krijuar renomenë e një studiuesi serioz, por nuk ia kishin hapur rrugën veprave të tij letrare romanit “Djella”, poezive “Rrathët” dhe të tjera të botuar në Romë dhe Mynhen, t’u bashkohen “Kangës së vrrinit” dhe “Nji fyll ndër male”. Për to nuk kishte pasë ndonjë ndalesë “zyrtare”, por as prani në jetën letrare dhe kulturore të Prishtinës. Kontaktet me veprat e Camajt kishin studentët e tij në Universitetin e Mynhenit, ku ai ligjëronte dhe ata të rrallët që kthenin në bibliotekën e këtij Universiteti ose edhe në bibliotekën e madhe të “Südost Institut” për ndonjë hulumtim shkencor.
Duke shfletuar katalogun e “Südost Vorschungen“, hasa edhe në romanin „Djella“ të Martin Camajt. Aty ndesha edhe shënimet përcjellë-se për Camajn, ligjërues në Universitetin Ludwig-Maximilian, gjë që me një letër iu lajmërova, me dëshirën që sapo të ktheja në „Südost Institut“ për hulumtimet e mia për temën e magjistraturës rreth pasqyrimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në dokumentet gjermane, të cilat krahas Arkivit Politik të Ministrisë së Jashtme duhej të zgjeroheshin edhe në pikat tjera arkivore edhe të instituteve dhe bibliotekave të tyre, ku tashmë kisha dedikuar burime të shumta.
Nuk vonoi dhe Martin Camaj ma drodhi letrën. Ishte një letër e përzemërt, ku ai tregonte se kishte njohuri për punën time si korres-pondent i përhershëm i „Rilindjes“ i akredituar në Bon. Më shkruante se „Rilindjen“ bashkë me disa botime të tjera në gjuhën shqipe i merrte rregullisht, nëpërmes „Institutit juglinde“ të Mynhenit dhe seminarit të gjuhës shqipe pranë Universitetit Ludwig-Maximilian, ku ai ligjëronte. Me njëfarë mallëngjimi fliste për vitet e studimeve në Beograd dhe lidhjet letrare që kishte me Prishtinën, ku edhe i ishin botuar dy përmbledhjet nga mesi i viteve të pesëdhjeta, për ç’gjë falënderohej, meqë thoshte, ia kishin hapur rrugën për te thellësitë letrare, ai uji i pashtershëm, që shuan etjen e shpirtit. Më tha se në Bibliotekën e „Südost Institut“ si dhe në arkivin e Institutit të Europës Lindore (Osteuropa-Institut), me mbi 120 mijë dokumente nga hapë-sira e vendeve të Europës Lindore, ku përfshiheshin edhe Jugosllavia dhe Shqipëria, kishte shumë e shumë libra dhe dokumente që lidhen me shqiptarët dhe të kaluarën e tyre historike, kulturore dhe shoqë-rore-politike. Përmendi letërkëmbimin e De Radës me Gustav Meye-rin, një memorandum të Meyerit dërguar Kongresit të Berlinit dhe fuqive të mëdha europiane, po edhe shtypit gjerman, si dhe një Memorandum, manuscript, të Wilehm von Wiedit (Vilhelm von Vidit) nga viti 1917, dokument ky i mbetur në hije, po me interes të madh për studimin e kohës si princ i Shqipërisë dhe pas saj.
Diku në shtator të vitit 1977, në lokalet e seminarit të gjuhës shqipe të Universitetit Ludwig-Maximilian, kisha përpara poetin tim të dashur të fëmijërisë dhe të djalërisë, dhe poashtu, kisha përpara, një shkrimtar dhe një studiues, për veprat e të cilit kisha pak njohuri, pa i lexuar. Camaj, gjithë mallëngjim, zuri ngojë lidhjen shpirtërore me Kosovën, prej nga tha se „kishte shpërthye si shkrimtar“. Shtoi se aty i kishte rranjët…
Mbas pak, hapi çantën dhe ma la përpara një dosje të fryrë me letërkëmbimin e albanologut të madh gjerman Gustav Meyerit me De Radën si dhe disa letra dhe shënime të tjera nga Hora Arbëreshe, reagime gjatë dhe pas mbajtjes së Kongresit të Berlinit si dhe për ngjarjet që do ta përcjellin pavarësinë e Shqipërisë deri në vitin 1912. Aty ishte edhe fotokopja e manuskriptit „Albanishes Memorandum“ të Vilhelm von Vidit nga vitit 1917.
Pas një vizite kalimthi bibliotekës së madhe të Universitetit Ludwig-Maximilan dhe pajisjes me katalogjet e regjistrimeve në Bibliotekë, kaluam te Arkivi i Südost-Institutit. Arkivi, i themeluar në vitin 1930 nga Shteti i Lirë i Bajernit, ka mbi 160 mijë dokumente nga hapësira e vendeve të Europës Juglindore, ca prej tyre nga shekulli XIII, që kanë të bëjë me Mbretërinë e Bavarisë, Austrinë, me Austro Hungarinë, mandej, pjesën e Ballkanit e deri tek Rusia. Krahas tyre, janë përfshirë edhe mijëra dokumente nga Perandoria Osmane nga kalimi i saj në Ilirik, në shekullin XIV e deri te rrënimi mbas Luftës së Parë Botërore në “Dosja e Ilirikut”, (emërtim ky nga ai që i ishte dhënë provincës nga Perandoria e Romës në shekullin IV pas erës sonë e që kishte vazhduar edhe gjatë Bizantit për t’u kthyer në Ballkan, në gjysmën e dytë të shekullit XIX nga Perandoria Osmane nën trysninë e Rusisë). Në arkiv përfshihen disa nga raportet nga kryqëzata e tretë dhe ajo e katër 1200-1204, që lidhen me Barba-rosën si dhe Ludwigun kur ushtritë e tyre arrijnë Naisusin (Nishin) dhe prej andej i drejtohen Kostandinopojës, të cilën, në vitin 1202, do ta plaçkitin dhe shkatërrojnë për ta vendosur atë që quhet Perandori Katolike Perëndimore (1204-1267). Një pjesë e mirë e dokumenteve lidhen me luftuat austro-osmane të viteve 1696 dhe ato 1730 të drejtuara nga gjenerali Pikëllomëni, i cili nga Nishi depërtoi deri në Prishtinë e prej andej, një pjesë e forcave të tij i drejtohej Prizrenit, dhe tjetra, Shkupit, për t’u përfshirë në betejën vendimtare kundër Mustafë pashë Qypriliut, sadriazemit osman me rrënjët shqiptare. Aty, pos tjerave, pata rastin ta shoh edhe origjinalin e manuskriptit “Albanishe Memorandum” (Memorandumi shqiptar), të Princ Vidit nga viti 1917, të cilin Camaj e kishte fotokopjuar bashkë me të tjerat që m’i dha sapo u takuam.
Aty, për herë të parë, e mora ndore origjinalin e veprës “Die Sprache der Albanesen oder Schkipetaren” te Josef Ritter von Xylan-derit, nga viti 1833 të botuar në Frankfurt. Ky botim unikat, do t’u paraprijë veprave të tjera nga albanologë gjermanë: “Albanische Stu-dien” në tri vëllime e vitit 1856 e Georg von Hahn dhe “Etymologische Wörtebuch der albanesiaschen Sprache” (Fjalori Etimolgjik i gjuhës shqipe”) i Gustav Meyerit, botuar në Strasbur në vitin 1891 dhe të të tjerave të kësaj natyre që krijuan shkencën e albanologjisë.
E veçanta e librit të Xylanderit ka të bëjë me atë se është vepra e parë ndër më kompletet nga fusha e gjuhësisë për gjendjen e gjuhës shqipe, mbështetur mbi të folmet e arvanitasve të Greqisë e shkruar nga një gjeneral i Bavarisë, ndër ushtarakët më të njohur gjermanë të kohës, i cili la pas studime të çmueshme historike dhe gjuhësore për ç’gjë u pranua anëtarë i Akademisë së Shkencave të Suedisë.
Pasditen dhe deri në orët e mbrëmjes, e kaluam në shtëpinë e Martinit në Lenggris, një katund piktoresk në skaj Mynhenit. Na priti, bashkëshortja, Erica, mjeke e njohur. Aty u njoha edhe me biblik-tekën e madhe të Martinit me rreth dhjetë mijë libra në shqipe, gjermanishte, italishte, latinishte dhe serbishte. Krahas letërsisë, pjesa më e madhe e tyre ishin nga fusha e historiografisë, gjuhësisë, ku kishte edhe enciklopedi nga ajo gjermane e “Dudenit” me 32 libra, britanikja dhe të tjera.
Tha se kjo ishte pasuria e tij më e madhe dhe më e çmueshme. Mbas një pushimi, foli e tha se këto libra do të dëshironte të për-fundonin në Bibliotekën Universitare të Kosovës në Prishtinë, në ndërtesën, si tha, ndër më të bukurat e kontinentit.
Ia ktheva se biblioteka e tij do të pasuronte Bibliotekën e Univer-sitetit të Kosovës. Kjo i pëlqeu, por shtoi se “rruga nga Mynheni deri në Prishtinë asht e largët…”
Fillimisht mendova se e kishte te largësia, që nuk paraqiste ndonjë vështirësi në rrethanat e tanishme të transportit, por pas pak e kuptova se mendjen e kishte tek krijimi i kushteve për pranimin zyrtar të tyre kur dihej se mund të pengoheshin nga pushteti, ndonëse nga Jugosllavia, si emigrant politik shqiptar në vitin 1956, për në Itali ishte larguar në përputhje me të drejtën që karta e OKB-së u garantonte emigrantëve për të zgjedhur vendin që u përshtatej. Ishte, megjithatë, qëndrimi katërvjeçar në Romë dhe puna letrare në revistën letrare “Shejzat” e Koliqit, për të cilën zyrtarët e Shqipërisë dhe ata jugosllavë njësoj mendonin, se ishte pjesë e “propagandës së qarqeve shqiptaromëdha” në Perëndim! Edhe pse Martin Camaj në Jugosllavi zyrtarisht nuk ishte ngarkuar me ndonjë anatemë “të bashkëpunëtorit” të këtyre qarqeve, megjithatë, diçka e pathënë nga kjo politikë, kishte penguar veprën e Camajt të njihet në Kosovë, ku i kishte fillimet tejet të suksesshme me dy librat e poezive (“Nji fyll ndër male” dhe “Kangët e vrrinit”) të botuara nga mesi i viteve të pesëdhjeta në Prishtinë.
“Njoh Pajazit Nushin nga koha e studimeve në Beograd.”
Në një pliko kishte futë dy nga librat e fundit (romanin “Djella” dhe librin me poezi “Rrathët”) dhuratë për të. Më tha t’ia përcjellja dëshirën time që biblioteka e tij private me mbi 10 mijë libra t’i dhurohej Bibliotekës Universitare në Prishtinë, si fondacion i shkrimtarit.
Gjatë pushimeve të verës ktheva te profesor Pajazit Nushi, aso-kohe nënkryetar i Këshillit Ekzekutiv të Kosovës. Ia dhashë librat e Martin Camajt dhe i tregova për dëshirën e tij që biblioteka e tij të përfundojë në Prishtinë.
Profesor Pajazit Nushi, i mori librat dhe i shfletoi me vëmendje. Lavdëroi përgatitjen teknike të librave, me ilustrime të piktorit Gje-losh Gjokaj dhe tha se kishte respekt për poezitë e tij të botuara në Prishtinë si dhe për punën shkencore në Beograd, me ç’rast përmendi disertacionin për Gjon Buzukun të mbrojtur në Universitetin e Beo-gradit tek albanologu Henrik Bariqi.
Pa ndonjë hamendje, më tha se dhurata e Martinit Bibliotekës sonë është e mirëseardhur dhe e çmueshme. Do të pranohet në marrëveshje me autorin në përputhje me procedurën zyrtare të donacioneve nga jashtë dhe se nuk shihte kurrfarë pengese të vinin në Prishtinë. Shtoi se do ta njoftonte profesor Ymer Jakën, Sekretar krahinor për arsim dhe kulturë si dhe Sekretariatin krahinor për marrëdhënie me botën, që udhëhiqej nga profesor Ukshin Hoti, që të kryheshin të gjitha veprimet e parapara me ligj.
“Të fala Martinit dhe uroji punë të mbarë letrare”.
Pas pushimeve vjetore në Prishtinë, në shtatorin e vitit 1978, ktheva prapë në Mynhen për hulumtime disaditëshe në Bibliotekën e “Südost- Institutit” dhe në “Arkivin e Institutit të Evropës Lindore”.
Puna e parë ishte takimi me Martinin. Nga Boni ia kisha dërguar një letër me ato që kisha biseduar me profesor Pajazit Nushin. Kjo e kishte gëzuar së tepërmi. Më tha se mezi priste që të viheshin lidhjet e duhura me institucionet e Kosovës për marrjen e librave.
“Librat atje më riatdhesojnë…”
Përkundër premtimeve që kishte marrë nga drejtuesit e Bibliotekës Universitare si dhe njoftimeve se ishte bërë kërkesa zyrtare në organet federative për t’i marrë si donacione, ato nuk kishin gjetur rrugën e Prishtinës, që Martini e zuri ngoje me më-dyshje kur e hapi punën e tyre.
Nga ato që Martini dinte, procedura nga Prishtina kishte filluar dhe, kur pritej t’u hapej rruga për në Prishtinë, kishin qenë ngjarjet e marsit të vitit 1981 (demonstratat në Prishtinë), që ua kishin mbyllur atë. Rezolutat e Kryesisë së RSF-së nga maji i vitit 1981 rreth “demonstratave armiqësore nga pozitat e nacionalizmit dhe irreden-tizmit shqiptar” me qendër në Universitetin e Kosovës, siç kishte vu në shënjestër çdo gjë të kulturës, shkencës dhe arsimit kombëtar mbi bazat institucionale (Universitet, Akademi e Shkencave, Institute shkencore-hulumtuese, veprimtari botuese, teatër, balet, film e të tjera), kishte ngrirë të gjitha aranzhmanet dhe marrëveshjet kultu-rore dhe arsimore me jashtë, siç kishte pezulluar edhe studimet postdiplomike dhe ato hulumtuese shkencore të hulumtuesve nga Kosova jashtë deri tek një verifikim i ri nga organet federative!…
Edhe dy herë gjatë vitit 1980 takova Martinin në Mynhen. E mbante shpresa se do të vijë koha kur ai dhe librat e tij do të kthehen në Kosovë.
“Librat mund ta humbin rrugën, po jo edhe Martini…”
Dhe, përnjëmend, nga mesi i vitit 1991 u gjend për disa ditë në Prishtinë.
Natyrisht se adresa e parë ishte shtëpia botuese “Rilindja”, e cila, me vendimet e regjimit të Beogradit, ishte dëbuar me dhunë nga shtëpia e shtypit. Me disa nga shkrimtarët e viteve të hershme, u takua te “Elida”. Ndërsa, me dr. Rugovën, si Kryetar të Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, u takua në barakën e Shoqatës. Ishte një përqafim i gjatë midis dy shkrimtarëve dhe studiuesve të rëndësi-shëm të letërsisë dhe njëherësh i dy intelektualëve, njërit të përfshirë në jetën politike dhe së shpejti, që në prill 1992, do të zgjidhej President i Parë i Republikës së Kosovës, ndërsa Martin Camaj, pas çmalljes disaditësh në Prishtinë, do të kthehet prapë në Gjermani, ku më 12 mars 1992 do t’i mbyllë sytë përgjithmonë.
(Shkëputje nga “Vitet e Gjermanisë”, 2024, faqe 116-119)./k.k
