Nga Leonard Veizi
Flasim gjithë ditën e ditës për humanizëm, të qenit human. Madje edhe natën nuk e kursejmë për të tilla biseda jetësore, thelbësore, por sidomos populiste…
Por çdo të thotë “human”?
Fjala “human” vjen nga latinishtja “humanus”, që do të thotë njerëzor, që i përket njeriut, por që përmban edhe kuptime si: i civilizuar, i sjellshëm, i dhembshur.
Ahaaa… tani na u mbush mendja. Se për të nxjerrë citate nga enciklopeditë e për të rreshtuar thënie të shkëputura nga autorë botërorë, ku flitet për humanizmin, jemi të vetmit. Ka me mijëra faqe në internet, që në pikë të mëngjesit të ofrojnë një shprehje të koncentruar mbi humanizmin. Që edhe nëse e harron ta kujtojnë.
Por vërtet është kaq human qenia më inteligjente tokësore, sa raporti i luftës në 3500 vitet e fundit është shumë më i madh se koha e paqes? Apo më e shquar në këtë periudhë kohore vlen shprehja tjetër që: njeriu për njeriun është ujk. Domethënë kafshë.
Ha debat.., ka vlerë të sillesh ca vërdallë nëpër togfjalësha herë të kuptueshëm e herë të paperceptueshëm.
Në një epokë si kjo- që po përjetojmë në këtë fillim mijëvjeçar tokësor, – ku përparimi teknologjik ka tejkaluar përmasat e imagjinatës, pyetja më e madhe që mbetet pezull është: a ka përparuar njësoj edhe shpirti i njeriut?
Historia nuk jep shumë shpresa.
Me një raport dërrmues në favor të luftës mbi paqen gjatë 35 shekujve të fundit, është e ligjshme të dyshohet në vetë thelbin human të njeriut. Kjo ese është një ftesë për reflektim të thellë: a është njeriu, në thelb, një qenie e dhunshme që arsyeton, apo një qenie racionale që herë pas here dorëzohet para egërsisë?
Nëse do ta vështronim historinë e njerëzimit si një film të gjatë me pamje kronologjike, do të na shfaqej një tablo ku ngjyrat e errëta të luftës, dhunës dhe shkatërrimit mbulojnë pamëshirshëm dritën e paqes dhe mirëkuptimit. Statistikat që shpesh duken të ftohta, marrin një ngjyrim tragjik kur kuptojmë se në 3500 vite histori të dokumentuar, vetëm rreth 250 prej tyre kanë qenë vite paqeje. Çfarë thotë kjo për humanizmin e njeriut? A është human ai që më së shumti ka zgjedhur konfliktin mbi bashkëjetesën, shkatërrimin mbi ndërtimin, armët mbi fjalën?
Filozofia e ka ngritur me kohë këtë dilemë.
Thomas Hobbes, duke parë egërsinë e luftërave të kohës së tij, përfundoi se “njeriu për njeriun është ujk”. Jo rastësisht përdor metaforën e një kafshe grabitqare për të përshkruar marrëdhëniet njerëzore. Ndërsa kafshët luftojnë për mbijetesë, njeriu lufton për ide, territore, besime, pushtet – madje edhe për krenari boshe. Në emër të këtyre, ai ka djegur qytete, ka skllavëruar kombe dhe ka bërë tokën të qajë.
Edhe vetë feja, që predikon dashurinë dhe mëshirën, është përdorur shpesh si pretekst për masakra dhe urrejtje. Kryqëzatat, luftërat fetare në Europë, inkuizicioni, terrorizmi modern – të gjitha këto ndodhin në emër të një Zoti që predikon paqen.
Hajde qyfyre hajde.
Ironia është e thellë dhe therëse.
Nga ana tjetër, progresi shkencor dhe teknologjik, që mund të ishte vënë në funksion të jetës, është shpesh vënë në shërbim të vdekjes. Shpikjet më revolucionare të shkencës së shekullit XX – fizika bërthamore, raketat balistike, inteligjenca artificiale – gjejnë menjëherë përdorim në industrinë e luftës. Madje, siç dëshmon rasti i “Manhattan Project”, shumë shkencëtarë janë detyruar ta shohin veprën e tyre si makth moral. “Unë jam bërë Vdekja, shkatërruesja e botëve,” tha Oppenheimer, – që njihet dhe si “babait të bombës atomike”, – me një citat nga “Bhagavad Gita”, – që është dhe një traktat filozofik apo një tekst i shenjtë i traditës hinduiste, – sapo pa shpërthimin e parë atomik.
Por, a është e drejtë të përkufizohet gjithë natyra njerëzore vetëm përmes dhunës?
Jo plotësisht.
Brenda njeriut ekziston një dualitet thelbësor: drita dhe errësira, humanizmi dhe mizoria. E njëjta dorë që hodhi bombën në Hiroshima, ishte e aftë të ngrihej për të ndihmuar të mbijetuarit. E njëjta mendje që shpiku armën apo dhe viruset laboratorike si armë biologjike, shpiku edhe vaksinat. Historia është e mbushur edhe me shembuj të jashtëzakonshëm të dhembshurisë: njerëz që flijuan jetën për të tjerët, që sfiduan diktaturat për dinjitetin njerëzor, që ringritën qytete nga hiri i luftës.
Pra është apo nuk është njeriu: human? Që arthur në shqipen korrekte do të ngrihet si pyetje në këtë formë” A është njeriu njeri?
Humanizmi, pra, nuk është natyrë e garantuar e njeriut, por zgjedhje. Dhe pikërisht këtu qëndron pesha e rëndë e përgjegjësisë sonë kolektive. Sepse, nëse e lejojmë instinktin të dominojë arsyen, historia rrezikon të përsëritet si një rreth vicioz. Por nëse e ushqejmë vetëdijen, edukimin, ndjeshmërinë ndaj tjetrit, atëherë mund ta shkëpusim këtë zinxhir gjaku që përshkon shekujt.
Sot, në një botë tejet komplekse ku informacioni qarkullon me shpejtësi, e ku ndërgjegjja globale është më e zgjuar se kurrë, nuk kemi më alibi për barbarinë. Të jetosh në paqe nuk është më utopi, por domosdoshmëri. Luftërat moderne nuk kanë më fitimtarë – të gjithë humbasin. Filozofia e re tanimë thotë se: E vetmja mënyrë për të fituar është të shmangësh betejën.
Ndaj, pyetja që duhet bërë sot nuk është nëse njeriu është human, por a dëshiron njeriu të jetë human? Sepse historia tregon që ai ka qenë i aftë për të dyja: të bëhet ujk për tjetrin, por edhe dritë për errësirën.
Dhe ndoshta, në fund të fundit, nuk është aq e rëndësishme nëse njeriu ka qenë ujk për tjetrin në të kaluarën. Më e rëndësishmja është nëse do të zgjedhë të jetë njeri për tjetrin në të ardhmen. Pasi humanizmi nuk është një trashëgimi biologjike – është një përpjekje e përditshme për të mos e harruar njerëzoren.
