Kur flitet për kishën protestante në përgjithësi assesi s’mund t’i kalosh pa i përmendur 95 tezat e kryereformatorit të krishterimit.
Martin Luther postoi 95 tezat e tij në derën e kishës në Wittenberg. Nëpërmjet tyre, Martin Luteri protestonte kundër shpërdorimeve të Kishës, veçanërisht ndaj shitjes së indulgjencave (letra për faljen e mëkateve). Këto teza u bënë nxitëse për reformimin e Kishës në Gjermani.
Martin Luteri, i cili lindi në vitin 1486 në Eisblen, dhe vdiq në vitin 1546. Fundamentalisht kisha protestante u shfaq në horizont me bërjen publike të këtyre tezave të cilat u vunë në derën e kishës së Vitenbergut më 31 tetor 1517. Prandaj edhe sot festohet 31 tetori si Dita e Reformacionit.
Praktikisht kishte edhe më përpara disa figura të shquara të teologjisë krishtere, të filozofisë dhe të rilindjes evropiane të cilët me një mënyrë ose tjetrën i kishin shfaqur protestat e tyre kundër dogmatizmit katolik të asaj kohe, por ishte vetëm Martin Luteri ai i cili me anë të 95 tezave të tij të famshme doktrinalisht po jepte përgjigje për të gjitha devijimet e krishterimit mesjetar.
Martin Luteri pasi i vendosi këto teza në kishën e qytetit të Vitenbergut, atëherë la porosinë se do të kthehej pas tri ditësh që do t’i mbronte publikisht këto teza. Tri ditët ishin simbolikë biblike, dhe kishte kuptimin e ditëve të ringjalljes së Krishtit, me këtë anologjia ishte në ringjalljen e kishës së vërtetë krishtere në parimet ungjillore dhe në parimet e kishës së hershme krishtere, para se ajo të romanizohej (katolocizmi) ose të helenizohej (ortodoksizmi).
Kërkesat dhe vizioni i Luterit në këtë kohë nuk ishte që të bënte një kishë të re, por që të reformohej kisha ekzistuese, pra kisha romano-katolike. Doli se kjo ishte një përpjekje dhe një proces i kotë pasi menjëherë pas mbrojtjes publike sulmet dhe ekskomunikimi erdhën nga papati. Prandaj kështu u përgatit Kuvendi i Mirënjohur i cili përfundimisht e shpalli Kishën Protestante në vitin 1524. Kishte edhe shumë figura të tjera të njohura që e vazhduan reformacionin evropian dhe filozofinë e tezave të Luterit, si p.sh. Gj. Kalvini, U. Cvingli, K. Grebel, M.V. Iliriku, F. Melanhton, Xh. Hus, J.A.Komenski, H. Bullinger.
Sipas historianit anglez Noel Mallkom, në vitin 1580 në Kosovë ishte një reformator luteran i cili erdhi dhe predikoi mes shqiptarëve ungjillin e Krishtit si dhe shpalosi doktrinën protestante. Në të vërtetë, aq sa mund ta dokumentojmë deri tani, është vetëm viti 1887 kur themelohet kisha e parë protestante ndër shqiptarët, dhe kjo filloi në Manastir, dhe pastaj në Korçë më 1892 në krye me predikuesin Gjerasim Qiriazi./Fjala.al
