Ese nga Zhuljeta Grabocka
…drejt një gjuhë dashurie midis njerëzve kudo që jetojnë, pa dalime, feje, kulture e ideje.
Nuk di pse mbas mbarimit të leximit të romanit “Kristos” të Qazim Muskës, m’u kujtua “Katedralja e Parizit” e Viktor Hygoit. Ndoshta notat tragjike, ndoshta universialiteti i ideve që ndeshen në të dy romanet.
Ishte nënshkrimi “ananke” (gr. fat) në një qoshe të errët të katedrales, simbol shpirtëror i Parisit, që i dha atij idenë e shkrimit të romanit. Ndërsa në romanin e Qazim Muskës, “katedralja” është një kishë e vogël fshati, në periferi të qytetit të Janinës, shumë afër kufirit midis dy shteteve fattrazur, e fatbjerrur të njerëzve të Bakllkanit. Ku rastësia ka bashkuar “fatin jetim” të personazheve. Autori është i ndërgjegjshëm, se fqinjësia historike mes këtyre shteteve ka përcaktuar dhe të veçantën e këmbimeve e lëvizjeve njerëzore midis tyre. Ngjarjet, zhvillohen në Shqipëri dhe Greqi, pa dashur të jenë një kronikë e mirëfilltë historike e ngjarjeve dhe ndryshimeve të mëdha. Ku realja dhe e jashtëzakonshmja priren drejt një legjendarizimi kontekstual. Janë faqe mbresëlënese ato, që sjellin përjetime e ndjesi, që karakterizojnë zakonisht kthesat epokale. Proza e Muskës, kësaj here fatin individual, e sheh të përcaktuar nga vetë thelbi i natyrës njerëzore. Ekuilibri në veprime për t’i paraprirë të ardhmes, mbijetesa në rrethana të jashtëzakonshme për të mos harruar pësimet e së kaluarës, janë djepi ku endet një shqetësim proverbial: “Mos mëkato, mos ec në shtigjet e të paudhit!” Duket se ky mësim biblik, jepet në kufijtë ekstrem të asaj, që pranohet moralisht, e mirë apo e keqe. Nga ana tjetër, fatin individual të secilit personazh, si viktimë mentaliteti, a nacionaliteti superior i fqinjëve tanë, ka përcaktuar dhe fatin tragjik të kombit tonë. Atmosfera historike e viteve “90 në Shqipëri, hapja e kufijve, edhe kalimi i paligjshëm i shqiptarëve nga trojet e tyre, pranëvihet me shpërnguljen biblike të çamëve në fillimet e shekullit të kaluar. Në këtë kontekst romani është një apel, për të gjithë ata, që sot e gjithë ditën për arsyet që dihen janë të detyruar të largohen nga trojet e tyre të pambrojtur, dhe nuk kanë asgjë të përbashkët me lëvizjen e lirë dhe të qënit qytetar i lirë i botës.
Duket se pengu misionar trojan Eneas, i trashëguar prej paraardhësve priamë vazhdon…
Proza e gjatë me një tematike të zgjedhur nga autori jep mundësi për pasqyrime të gjëra e të thella. Sa më të afërta të jenë në kohë me lexuesin bashkëkohor, aq më shumë ai e ndjen veten protagonist të pasqyruar në një vepër arti. Sa më mjeshtërisht të jenë realizuar nga ana artistike e sa më universial të jetë mesazhi i tyre, aq më shumë veprat u qëndrojnë kohërave. Qindra e qindra shqiptarë e kanë jetuar tjetërsimin e indentitetit emëror. Tek personazhet me dy emra Agim – Kristos, Teuta – Maria, apo Vasili i konvertuar etj. që janë të detyruar ta bëjnë këtë nga ligjet e pashkruara që u shërbejnë kulisave e planeve të errëta, ndodh metamorfoza identitare, por që, gjithsesi, mbi shpinë të së shkuarës mbetet si një guaskë e huaj. Kthimi i Kristos sërisht tek guri i piramidës kufitare, është kthim në Itakën e tij, por tashmë i zhgenjyer totalisht nga Toka e Premtuar. Edhe dashuria e pa realizuar për Teutën, me ndjesitë e brishta platonike të Kristos mbetet thjesht një vegim. Rëmbimin i vajzës së konsullit, nënkupton një hakmarrje ndaj punëve të pista të të atit. I vetmi personazh, që ndez në shpirt një kandil shprese, është Vasili, biri i atë Thanasit, në rrëfimin e të cilit njeridashja, sakrifica e solidariteti, vëllamëbërja, birësimi, mbajtja e fjalës së dhënë, i jep kuptimin e vërtetë jetës duke ngritur mbi të gjitha ura bashkëpunimi shpirtëror. Jeta e vyrtytshme e tij është një bekim për ditë të bardha.
Jepini Çezarit atë që është e Çezarit, dhe jepi Perëndisë atë që është e Perëndisë.
Fati i tre personazheve jetimë përbën qerfullën e fabulës së romanit. Nëpërmjet një zbulimi vetërrëfyes, rrënqethës, autori sjell përjetimin e dramave të personazheve të tij, duke zbuluar të vërtetat e dhimbshme të jetës. Në kuptimin klasik e të drejtpërdrejtë në mendim e veprim, ai zbulon dritë hijet e botës së tyre të brendshme. Por vetë galeria e pasur e personazheve krijon pranvënie artistike midis personazheve. E veshur me petkun mëmësor përshkruhen marrëdhëniet e Zonja Ajdonate, Sofia e vetmuar, me përfytyrimin vegimor të nënës së munguar, të Kristos. Përballja e atë Kostës, me Kriston, me Vasilin, janë pranëvënie në fizik, mentalitet e ndjesi. Ndryshe nga kontraset e fuqishme romantike, Muska i qëndron besnik mjedisit, veprimeve e logjikës së personazhit.
Gjenit antishqiptar të nipit të Lefter Strungarit, trashëguar nga të parët e tyre e që në tekst vihët vetëm si një konstatim, autori i vë mburojë virtytet e Vasilit, duke na tërhequr vëmendjen drejt një vetëedukimi e vetëpërmbajtjeje racionale: “Zemërimi është ilaçi më i keq për njeriun…Vetëm Zoti i vë gjërat në kandar siç duhet…” Pa mundësia e përballjes sociale, i lë vëndin zërit të brendshëm të personazheve, pranëvënies së situatave të ndryshme plot kontrast e lojë mendimi me një përshkrim të zhdërvjelltë që mban gjallë, në ngjyra e tinguj, kërcin e veshit të lexuesit.
Prifti i kishës, Kosta Kondi, me dyzimin e personalitetit e tij, ndryshe nga Klod Frolo, prifti i Hygoit, nuk shërben për të krijuar kontraset e fuqishme të prozës romantike, të luftës midis së mirës dhe së keqes. Ai bie viktimë e pashmangshme epsheve të karakterit të tij. Në këtë kuptim raportet shkak pasojë i bashkojnë ata tek kjo kishë e vogël, ku e jashtëzakonshmja dhe tragjikja, i nënshtrohen këndvështrimit mishërues kristian, biblik duke kërkuar të drejtën hyjnore të të jetuarit në këtë botë ku një fill i hollë ndan ëndrrën nga zhngjendra, realitetin nga fantazia. Vepra ka një kompozicion specifik, me kohë të fragmentarizuar, ku rrëfim pas rrëfimi në formën e retrospektivës, bën zbulimin e dilemave dhe të të vërtetave të personazheve. Kjo ka përcaktuar lirshmërinë e ligjërimit emocional të të gjithë romanit, me detaje poetike të përshkrimit drejt një gjuhë dashurie midis njerëzve kudo që jetojnë, pa dallime gjuhe, feje, kulture e ideje.
