24 Prilli është dita kur armenët përkujtojnë gjenocidin e popullit të tyre: që nga viti 1915, turqit masakruan mbi një milion njerëz.
Në vitin 1915 filluan “marshimet e vdekjes”, deportimet e armenëve në qendër të Anadollit, ku përfshiheshin një milion e dyqind mijë njerëz, të masakruar nga milicitë turke ose të rraskapitur nga sëmundjet dhe uria. Por populli armen, përtej gjenocidit, mburret me një histori mijëravjeçare, e cila daton që nga origjina e krishterimit, le ta zbulojmë përmes artikullit “Në mbretërinë e armenëve” të Piero Pasinit, marrë nga arkivat e Focus Storia.
ORIGJINA BIBLIK. Një ishull në mes të tre deteve: Detit të Zi, Detit Kaspik dhe Mesdheut. Sikur të kishte dalë nga tre pellgje të mëdha të lëna nga një shi i pamasë, kur u kthye dielli. Nuk është rastësi që këtu, në majën e malit Ararat, sipas traditës biblike, Arka e Noes u rrëzua kur ujërat e Përmbytjes Universale u tërhoqën. Po flasim për Armeninë, një tokë misterioze ku historia ka kryqëzuar fatet e shenjtorëve dhe liderëve.
LAVDI TË LASHTË. Megjithatë, Republika aktuale e Armenisë zë vetëm një pjesë të vogël të asaj që historikisht ishte territori i këtij populli. Mbretëria e lashtë armene, në udhëkryqin e Kaukazit, Anadollit dhe Mesopotamisë, përfshinte sot territore të gjera në Irak, Iran dhe mbi të gjitha në Turqi. Pikërisht për shkak të pozicionit të tyre, ato toka ishin territor i pushtuar. E cila, në mënyrë paradoksale, çoi në zhvillimin e një identiteti të thellë kulturor e fetar, unik në botë, të fortë dhe të brishtë në të njëjtën kohë.
CIVILIZIM ANORMALE. Shumë studiues e konsiderojnë Armeninë një nga qytetërimet më të lashta ndonjëherë, të transmetuara pothuajse të pandryshuara në gjuhë, fe dhe zakone, deri në ditët e sotme. Për çfarë shkaktohet ky përjashtim? Ka shumë arsye, jo më pak përshtatshmëria e popujve që e banonin atë, me një rrethanë të veçantë: Armenia ishte mbretëria e parë në histori që miratoi, në vitin 301, krishterimin si fe shtetërore. Majat e thyera të mbuluara me borë të Kaukazit (lartësia mesatare është 1,800 metra dhe mali Aragac është pak më shumë se 4,000) dhe pllajat e gjelbra të gjelbra, me kisha të lashta mbi të cilat ngrihen shqiponjat, janë skenari që ka mbetur pothuajse i pandryshuar që nga kohët e shek. paraardhësi legjendar, Haik.
GJUHJA PËR ADN. Sipas tregimeve të lashta, Haiku ishte një pasardhës i Noeut, për të qenë saktësisht një nga tre djemtë e tij, Jafet. Dhe ai do të vendosej në këmbët e malit Ararat rreth katër breza pas përmbytjes. Megjithatë, sipas mitit, ai udhëtoi për në Babiloni për të ndihmuar në ndërtimin e Kullës së Babelit dhe pasi u kthye në shtëpi ai mundi mbretin asirian Nimrod, në liqenin Van, sot në Turqi.
Ai është përgjegjës për emrin e lashtë të Armenisë, Hayqstan, “Toka e Haikut”.
PARRËDHËSIT E NOHUT. Deri këtu miti. Për arkeologët, origjina e armenëve duhet të identifikohet në mbretërinë e Urartu, e cila u formua në shekullin XIII para Krishtit. rreth liqenit Van, duke bashkuar popullsitë që i nënshtroheshin Perandorisë Hitete. Ndër këto fise, në shekujt IX-VII p.e.s. kishte edhe proto-armeni. Nga erdhën? Sipas Herodotit grek, ata ishin kolonistë të Mesopotamisë që kishin ardhur nga lugina e Eufratit. Por studimet moderne, të cilat kombinojnë gjenetikën e popullsisë dhe statistikat, të kryera nga Zelandezët Russell Grey dhe Quentin Atkinson, avancojnë hipotezën se populli armen është autokton. Kështu do të kishte kuptim legjenda që i sheh armenët si pasardhës të Noeut.
FËMIJËT E ARAMIT. Hayqstan mori emrin e tij aktual në shekullin e VII para Krishtit. Rrjedh nga ai i fisit kryesor që banonte në këtë zonë, me prijës Armenak ose Aram, pasardhës i Haikut dhe prijës i madh. Në atë kohë rajoni ishte nën dominimin e kalorësve skita, por populli i Aramit arriti të fitonte pavarësinë. Më pas, panteoni i tyre përfshinte hyjnitë indo-iraniane, një shenjë e ndikimeve orientale: një fragment poetik i dhënë nga një dorëshkrim i shekullit të pestë pas Krishtit. tregon për perëndinë Vahagn, të lindur nga Qielli dhe Toka. Vahagn korrespondon me Verethraghna iraniane dhe Vrtrahan indian (dhe do të jetë në origjinën e figurës së Herakliut grek).
KËRCËNIMI PERËNDIMOR. Nëse bota armene shikonte nga Lindja, kërcënimet ndaj identitetit të saj erdhën nga Perëndimi. Në vitin 331 para Krishtit. edhe Armenia, si gjysma e botës, përfundoi në çantën e Aleksandrit të Madh. Ashtu si mbretëritë e tjera, rrezikonte të “homogjenizohej” nga kultura helenistike. Në tërheqjen e luftës midis satrapëve seleukidë (që kishin ndarë mbretërinë e Aleksandrisë), Persianëve dhe Romakëve, në fund këta të fundit patën përparësinë: perandori romak Diokleciani vendosi mbretin armen Tiridates III (283-330). të dinastisë lokale Arsacid. Ishte fundi i unitetit territorial. Por jo ai kulturor. Në të vërtetë, ishte pothuajse një fillim i ri.
DJEPI I KRISHTER. Ishte futja e krishterimit, në vitin 301 nën Tiridatin, që u dha armenëve një pikë të re fikse për identitetin e tyre. Merita i takoi Shën Gregorit (257-332). Shenjtori e fitoi titullin Iluminator kur, pasi mbërriti nga Anatolia qendrore, “ndriçoi” ndërgjegjet vendase me predikimin e tij. Në shekullin e katërt, Kaukazi, i dominuar nga paganizmi dhe zoroastrianizmi pers, të shpalle veten të krishterë do të thoshte të ekspozoheshe ndaj persekutimit nga disa fronte.
Por në të njëjtën kohë nënkuptonte çimentimin e identitetit të dikujt.
KULTURË E PAVARUR. Me Koncilin e Kalqedonit në 451, u themelua Kisha Apostolike Armene, ende sot e pavarur si nga katolike ashtu edhe nga ortodokse. Por kush ishin këta të krishterë të rinj? Mbi të gjitha, ata ndanë gjuhën dhe shkrimin, një rast i jetëgjatësisë gjuhësore unik në botë. Dëshmia e parë e shkruar në armenisht është një Bibël e shekullit të 5-të, por rrënjët e asaj të folur janë shumë më të vjetra.
ANOMALI GJUHËSORE. Në të vërtetë, armenishtja do të kishte rrënjë të përbashkëta me frigishten, një gjuhë e zhdukur, por ndan disa tipare të gjuhëve greke dhe anadollake. Ka edhe ndikime të shumta nga iraniane, arabe dhe siriane. Mund të mendohej fryti i migrimeve, pushtimeve, dominimeve të huaja. Në realitet, gjuhëtarët kanë demonstruar se armenishtja përbën një degë më vete midis gjuhëve indo-evropiane. Shembuj analogë janë shqipja apo baskishtja, të cilat nuk kanë lidhje me asnjë gjuhë tjetër. Por, ndryshe nga kjo e fundit, armenishtja ka alfabetin e vet. Ajo u shpik nga e para nga një tjetër shenjtor, Mesrop Mashtoç, në vitin 405. Ajo u përdor për të përkthyer Biblën dhe për ta krijuar atë ky “alkimist i gjuhës” përdori elemente të pahlavisë (gjuha liturgjike), alfabetet siriane dhe greke.
BUJQËT. Ndërsa ishin krenarë për identitetin e tyre, armenët ishin në gjendje të integroheshin me fqinjët e tyre. Armenia ishte një tokë luksoze që nuk i inkurajonte njerëzit të kërkonin pasurinë e tyre larg shtëpisë, gjë që nuk i bënte të rrezikshëm. Banorët e saj ishin fermerë të aftë, vaditnin duke i kushtuar vëmendje nevojave lokale për ujë dhe prodhonin drithëra, drithëra, fruta, ullinj dhe kallam sheqeri. Kajsia është gjithashtu vendase në Armeni (që në fakt në Veneto quhet armeìn, që do të thotë pikërisht armene).
TREGTARËT TË HOLLËTA. Ata eksportonin mallrat e tyre (përfshirë mëndafshin, pambukun dhe ngjyrat, si dhe verën dhe mjaltin shumë të çmuar) deri në Bagdad dhe Bizant. Ata gjithashtu “eksportonin” një perandor në Bizant: Herakliu I ishte në fakt armen, mbreti që përfundoi pushtimin bizantin të rajonit. Ishte viti 629. Megjithatë, vetëm disa dekada më vonë, Armenia iu kalua kalifëve arabë. Me ta, armenët pësuan diskriminim kulturor dhe fetar. Por ata nuk u dorëzuan. Në vitin 884, një pasardhës i një prej familjeve më të lashta, Bagratidëve, fillimisht u emërua emir, më pas u vendos në krye të fisnikërisë dhe rifitoi pavarësinë e tij me armë një vit më vonë. Ai quhej Ashot.
RILINDJA ARMENE. Me Ashotin dhe Bagratidët pati një rilindje kulturore, fetare dhe ekonomike. U themelua një kryeqytet i ri, Ani, për të cilin thuhet se ka 200 mijë banorë dhe 1001 kisha, në një kohë kur qytetet në Evropë arrinin pak a shumë 20 mijë banorë. Sapo arabët u përmbysën, barra tatimore u ul dhe tregtia dhe popullsia u rritën. Kjo stimuloi transformimin e qyteteve armene në shtëpi të mëdha të frekuentuara nga tregtarë nga e gjithë bota mesjetare. Qilimat armene ishin të kërkuara nga emirët dhe kalifët, ndërsa bizantinët kërkonin metalin armen për të falsifikuar shpatat dhe armaturën. Rivalitetet midis fisnikëve, megjithatë, hapën rrugën për selxhukët myslimanë, të cilët pushtuan rajonin në vitin 1045.
KAOS. Situata e të gjithë Kaukazit mbeti e ngatërruar për pjesën tjetër të Mesjetës. Ndërsa një bërthamë e madhe armenësh ikën në Kiliki (sot në Turqi, përballë Qipros), Armenia pësoi pushtime të përsëritura: selxhukët, mongolët, tamerlanët (1387), turkmenët… Deri në vitin 1473, kur mbizotëruan osmanët. Rajoni u kthye në një fushë beteje për sulltanët, shahët e Persisë dhe carët e Rusisë.
ARMENI E VOGËL. Armenia dukej e humbur përgjithmonë. Por armenët ekzistonin ende. Ata që ishin shpërngulur në Kiliki në shekullin e 11-të themeluan shtetin e tyre brenda kufijve të Bizantit: Armeninë e Vogël. Ajo mbretëri zgjati tre shekuj dhe ishte mburoja e Perandorisë Bizantine kundër myslimanëve dhe kryqtarëve. Ajo arriti kulmin e saj me Leon II (1199-1219), i cili organizoi domenet e tij sipas modelit të principatave që frankët kishin krijuar gjatë kryqëzatave dhe duke mbrojtur Armeninë e Vogël deri në shekullin e 14-të, kur mbërritën Mamlukët e Egjiptit. Ishte viti 1375 dhe nga ai moment deri në shekullin e 20-të nuk ka asnjë gjurmë të një shteti të pavarur armen.
EPILOG I GJAKUT. Mamlukët nuk arritën të mbanin kontrollin e armenëve të Kilikisë. Kështu u hapën dyert turqve. Shumë armenë u vranë, të tjerë u strehuan në Rusi, Ballkan dhe Lindjen e Mesme. Ishte fillimi i një diaspore që arriti në Venecia përmes Qipros (veneciane deri në 1489). Në Kiliki mbetën vetëm më të varfërit. Dhe ishin pasardhësit e tyre, në fund të shekullit të 19-të, ata që tentuan kryengritjen kundër Perandorisë Osmane. Ata pësuan një masakër të parë në 1894-96, të urdhëruar nga Sulltan Abdul Hamid, dhe gjenocidin e parë modern, të organizuar nga xhonturqit në 1915-1919.
GJENOCIDI. Me persekutimet dhe internimet, diaspora u përshpejtua përsëri: qindra mijëra njerëz iu bashkuan paraardhësve të tyre që emigruan në Evropë në shekujt 14 dhe 15, ndërsa të tjerë morën rrugën për në Amerikë. Persekutimet, nëse asgjë tjetër, shërbyen për t’u dhënë armenëve një komb të ri. Republika e parë armene u krijua në vitin 1918 si rezultat i shpërbërjes së Perandorisë Osmane. Ajo zgjati vetëm deri në vitin 1920, kur u përfshi në Bashkimin Sovjetik. Dhe ishte ajo Armenia (ish-sovjetike), me kryeqytetin e saj Jerevanin, që më në fund fitoi pavarësinë e plotë. Ishte viti 1991 dhe armenët i kishin mbijetuar më shumë se 2500 vjet histori.
