INTERVISTA/ Albatros Rexhaj: Standardi i ‘72-shit, besëlidhja kulturore e shqiptarëve, duhet riparë ose rikonfirmuar
Nga Leonard Veizi
Me laps plumbi e letër fletoresh, një modë e harruar tashmë e që duket aq e lashtë si e ardhur nga një botën antike, ai rreket të shkruajë në vazhdimësi atë që i vjen ndër mend. Ndërsa celularin prodhim i fundit “Hi Tech” e përdor për të shkëmbyer përshëndetje të shpejta me miqtë këtej e andej doganës së kufijve shtetërorë. Pak shqip…, pak anglisht…, me ca shkurtime fjalësh…, ashtu si trendy tërheq nga pak në botën e “shpejtësisë skëterrë”. Në ndarjen e jetës mes Prishtinës e Tiranës, nuk respekton asnjë lloj kohe a minutazhi. Qëndron aq sa i pëlqen, aq sa relaksohet apo aq sa ngarkohet. Mes dy kryeqyteteve kjo është një llogari që nuk bëhet më tani. Sepse vetë koha e ka humbur sensin. Ashtu siç nuk është bërë ndonjëherë llogaria mes Tiranës e Korçës, apo dhe më larg se kaq, Tiranës dhe Delvinës…
…Atë e takon më së shumti në Bllok, në bulevardin “Gjergj Fishta” apo “Dëshmorët e Kombit”. Nëse ka një event kulturor të rëndësishëm, e gjen aty. Mos kërkoni më larg se kaq. I gjatë dhe elegant për të mos e besuar që të 40-tat e “frikshme” i ka kaptuar prej kohësh. Është po aq miqësor e orator i papërtuar. Me të mund të flasësh për gjithçka, veç politikës së ditës ku krerët e shteteve të japin mundësinë ose t’i shash vençe, ose t’u servilosesh dukshëm. Por nëse e ngacmon në plagët që i dhembin, mund të marrësh përgjigje spektakolare dhe fort argumentuese. Në një rast të tillë Albatros Rexhaj, flet ekskluzivisht për Fjala.al për jetën sociale, letërsinë dhe jo pak për gjuhën shqipe dhe problemet e saj:
Kohën tuaj e ndani mes Tiranës dhe Prishtinës, por edhe me Shkupin pse jo. Por po ndalem në dy kryeqytetet e para. Dua të di diçka më sociale të kohës që shpenzon duke jetuar mes dy kryeqyteteve?
Unë e ndaj jetën pak mes Prishtinës dhe Tiranës, dhe ndonjëherë adresa ime e përhershme është në autostradë. Sepse një pjesë të mirë të kohës e kaloj aty dhe janë disa pika karburanti që kanë bare ku mund të ndalesh sepse vij shpesh, dhe përfundoj duke qëndruar dy orë ose tre duke u marrë me mesazhe apo e-mail-e. Unë jetën sociale pothuajse e kam tërësisht në Tiranë. Kjo është ndarja që unë bëj. Në Prishtinë bëj një jetë më të tërhequr, merrem kryesisht me veten, me punët që mund të kem administrative, familjare, me shokët e vjetër që i njoh tërë jetën. Ndërsa jetën sociale në çdo aspekt të mundshëm e kam në Tiranë. Dal në restorante, dal në klube, ndjek shfaqjet teatrale, tërësisht një kontrast i plotë mes jetës që bëj në Prishtinë. Kjo për mua funksionon, sepse Prishtina është shtëpia ime, ku unë kam ndjenjën që nuk duhet të bëj asgjë, si dikush që qëndron në shtëpi dhe nuk do të bëjë asgjë. Dhe kur dal nga Prishtina kam dëshirë të ndihem gjallë dhe kjo është një formulë që kam filluar ta aplikoj së fundmi, sepse deri para një viti e kam pasur kaotike në Prishtinë, dhe ajo më shkaktoi pak dëm, ndaj tani kam filluar të vendos një balancë edhe shpirtërore, edhe fizike, edhe shoqërore. Kjo po më pëlqen.
Ju si shkrimtar jeni mjaft i mirëpritur në Tiranë. Për një periudhë të shkurtër kohore keni prezantuar disa libra. Ke qenë gjithashtu shumë aktiv në rrjetet sociale, gjë që e ka bërë Tiranën, ose shqiptarët e Shqipërisë, të të njohin më mirë. Kohët e fundit, të paktën në perceptimin tim, nëse me botimet ke vazhduar me të njëjtin temp, ndihet mungesa juaj në rrjetet sociale. Pse kjo tërheqje?
E para është se njeriu vjen në një pikë kur e konsumon një gjë. Rrjetet sociale për mua nuk janë më atraktive siç kanë qenë në fillim. Janë shndërruar në diçka të rëndomtë. Kur unë jam marrë me rrjetet sociale, kam qenë aktiv. Ato përpos ishin diçka e re, ishin dhe një lloj sfide për shoqërinë shqiptare, e cila e kishte shumë problem t’i pranonte rrjetet sociale si diçka normale, si pjesë e jetës sociale, jetës kulturore, që sot është kjo gjë. Ti i sheh të gjithë politikanët që janë njerëzit më të lartë, dhe njerëzit më të rëndomtë, që një pjesë të madhe të aktivitetit publik e kanë në rrjetet sociale. Kjo për mua tashmë nuk është më sfiduese. Këto dy vitet e fundit jam tërhequr edhe për arsye personale, që kam nevojë të merrem me veten time, kam nevojë që të qetësohem, rehabilitohem, të rikuperohem mendërisht, fizikisht, por edhe jam në kërkim të formave më të reja të të shprehurit, sfidave të reja. Unë jam një njeri që gjithmonë ka dëshirë ta sfidojë veten me gjëra të reja, me të cilat pastaj futem në një lloj konflikti të heshtur me shoqërinë. Dhe kështu, kjo është ajo që unë jam duke kërkuar, një gjë të re për të shprehur mendimet e mia, por po të njëjtat mendime se unë nuk kam mendime të tjera. Mendoj se shoqëria jonë në vetvete ka një krizë të thellë identitare dhe kjo e përkufizon një pjesë të mirë të veprimtarisë sime. Ne nuk e kemi akoma të qartë jemi lindje apo perëndim, nuk e kemi të qartë që jetojmë në shekullin e 21-të apo 20-të. Mund të them se disa prej nesh janë akoma në fund të shekullit të 19-të. Kemi probleme thelbësore për të kuptuar rolin femër-mashkull, burrë-grua, e duam apo nuk e duam atdheun, e shumë të tjera. Jemi në një krizë serioze identitare, që do të thotë se tranzicioni mund të përfundojë ndoshta në aspektin administrativ, politik, por në aspektin e identitetit mendoj që do të duhet edhe pak kohë.
Të ndalemi te letërsia. Dua një mendim përgjithësues. Si e shikon, si e ndjen ti sot letërsinë shqipe në trendin e kohës, ku padyshim një masë e madhe librash nga letërsia e huaj na mbulon, por ndërkohë ne bëjmë letërsinë tonë brenda rrethit tonë?
Kjo krizë e identitetit e përfshin edhe letërsinë, dhe është edhe ky një problem serioz. Kolegët e mi shkrimtarë shqiptarë, pavarësisht në jetojnë në Shqipëri, Kosovë apo kudo tjetër, një gjë duhet ta kenë të qartë: shkrimtari është produkt i kohës, por edhe i gjeografisë së vet. Por ne nuk jemi produkt abstrakt. Ne nuk jetojmë jashtë kohës dhe gjeografisë tonë. Koha dhe gjeografia, hapësira fizike që ne frekuentojmë, punojmë e jetojmë, na përkufizon, duam apo nuk duam. Nëse marrim edhe shembullin e shkrimtarit më të madh shqiptar, Ismail Kadare, i cili është krenaria e të gjithë shqiptarëve, por në të njëjtën kohë ajo që unë e quaj, simboli që tregon se sa të vakët letrarisht jemi, sepse letërsia shqiptare nuk ka shkrimtarë të përmasave serioze para Kadaresë. Që tregon dhe do të thotë se jemi letërsi e re, që tregon që jemi letërsi me një traditë të zbehtë. Nëse krahasojmë popuj të tjerë shohim që letërsia është një fenomen i kudogjendur në dy-treqind vitet e fundit. Edhe ku jemi ne? Kush është para Kadaresë? Para tij gjithçka serioze përfundon te proza në vitet ’40, diçka ’50, ndërsa pastaj shkojmë te poezia e Migjenit e me radhë. Para tyre kush janë? Romantizmi letrar, edhe ai ishte një fenomen shumë i vonuar. Do të thotë që nuk ka diçka serioze, diçka të kompletuar që ne të thoshim që kjo është letërsia shqipe e shekullit të 19-të. Ne nuk mund të flasim për letërsinë shqipe në kuptimin e plotë të fjalës të shekullit 19-të. Dhe ky është një problem serioz për të gjithë ne. Do të thotë, që tregon se kemi një traditë të zbehtë, jo për fajin tonë, por faji është jetim në fund të fundit. Kështu që edhe Kadareja, që është shkrimtar i madh, është produkt i kohës por edhe i gjeografisë së vet. Kadareja ka shkruar për Shqipërinë, për Shqipërinë e kohës në të cilën ai ka jetuar. Për shqiptarët e kohës që ai ka jetuar dhe që i ka ndjerë. Kadareja e ka lënë Shqipërinë në fillim të viteve ’90 dhe normal është problem që ai të ketë ndjesi për atë problemin e ditëpërditshëm të shqiptarëve, sepse duhet të jetosh me ta. Por në kohën kur ai ka jetuar me ta në mesin e shqiptarëve, ai ka ndjerë mendimet, dhimbjet, ëndrrat, të realizuara apo të parealizuara. Pra ka qenë një lloj detektori i çdo gjëje të brendshme të shqiptarëve, dhe përkundër kohës së vështirë, ai nëpërmjet veprës së vet ia ka dalë që t’i shprehë ato. Tash nuk të them se ne duhet të jemi si Kadareja, por parimi është i njëjtë: shkrimtari është produkt i kohës dhe gjeografisë. Jemi në vitin 2019, viti 2020, përpos kohës kaotike, jetojmë në një gjeografi shumë kaotike, e kjo duhet të reflektojë në veprën tonë. Kjo është shumë e rëndësishme sepse e bën tepër të vërtetë. Kjo është ajo që unë e shoh si problem në letërsinë shqipe dhe kolegët e mi le të mendojnë çfarë të duan. Kjo është esenciale, mungon vërtetësia.
Letërsia është e lidhur me gjuhën. Ne si komb kemi ratifikuar drejtshkrimin e vitit 1972. Ju vetë si e mendon, mund të themi se ’72-i është ende në modë apo duhet rifreskuar, duhet riparë?
Standardi është një prej të arriturave më të mëdha të popullit shqiptar kudo. Ne si shqiptarë kemi dy gjëra që na bashkojnë, na identifikojnë, që janë shqiponja në flamur dhe gjuha, dhe këto duhen mbrojtur qoftë edhe me ligj. Por gjuha është diçka e gjallë dhe si e tillë, tërë kohën të jemi të kujdesshëm në raport me të. Gjuha në të gjithë botën është diçka e gjallë, dhe duhet pranuar ekzistenca e gjuhës si një fenomen i gjallë, jo fenomen statik, i vdekur. Si e tillë, ne nuk e kemi luksin e gjuhës angleze, e cila është një korpus i madh dhe që ka prurje të vazhdueshme, dhe gjuhëtarët tërë kohën merren me të. Ne jemi një popull i vogël, në maksimum 8-9 milion e flasin gjuhën shqipe. Nuk them që gjuha shqipe të shikohet në esencë çdo vit, por mendoj që në çdo 10 vjet duhet të ketë një përpjekje serioze, të shohim ku jemi dhe ta analizojmë atë, sepse përpos një mjet komunikimi, është dhe një mjet shpirtëror i njerëzve. Pse e them këtë? Sepse flasim me brezin e ri dhe ata e kanë pak a shumë të lehtë të flasin në anglisht. Fillojnë në shqip dhe përfundojnë së foluri në anglisht tërë kohën. Atë e bëj dhe unë ndonjëherë në fjali të caktuara, sepse edhe unë jetoj me këta njerëz, por ky është një tregues që duhet të ndalim dhe të mendojmë. Pastaj duhet parë muzika, përfshirë edhe festivalin e 58-të të këngës, sepse vargjet e këngëve nuk janë më brenda standardit, madje ka regres në kohën para standardit si dhe janë futur ca trajta, që shiten si dialektore, por janë krejtësisht krijime urbane pa ndonjë rregull e logjikë. Gjuha duhet të jetë diçka shpirtërore për njerëzit, pothuajse edhe me përmasa fanatike, por nëse brezi i ri e ka problem që të shprehet natyrshëm në gjuhën shqipe, sidomos në standard, qoftë në përditshmëri apo edhe në art, kjo tregon se ne si shoqëri e kemi një problem. Kjo bie mbi shkencëtarët, gjuhëtarët, letrarët që të merren me këtë gjë.
Nuk mjafton ajo që flasin disa njerëz që “kemi bërë disa ndryshime në fjalor, apo kemi vendosur fjalë të reja”. Kjo nuk është ajo për çfarë po flas. Standardi i ’72-shit duhet të themi të vërtetën, mbase jam i pari që e them kështu hapur, ka qenë besëlidhja e madhe shqiptare në aspektin kulturor: besëlidhje e shqiptarëve në raport me gjuhën. Kjo është në traditën tonë. Ne kemi besëlidhje politike, por ishte një besëlidhje shqiptare në raport me gjuhën. Ka ardhur koha që të mendojmë me akademitë e shkencave, por edhe politika dhe shkrimtarët, që ka ardhur koha të bëjmë një besëlidhje të dytë për gjuhën. Sepse realiteti politik, kulturor, në të cilin jetojnë sot shqiptarët, është shumë i ndryshëm prej realitetit të vitit 1972. Atëherë kishim vetëm një qendër të madhe që ishte Tirana, asokohe Prishtina sapo kishte filluar që të krijonte identitetin e vet si qendër politike, kulturore. Viti 1972 ishte koha kur shqiptarët e Kosovës fituan një lloj autonomie, ndërsa sot kemi Tiranën, Prishtinën, Shkupin, Tetovën. Shqiptarët e Malit të Zi kanë një rizgjim kulturor më të madh, pra një realitet krejt tjetër.
Pastaj problem është edhe ajo teoria konspirative se Enver Hoxha ka pasur gisht në vendimet e Kongresit të vitit 1972, që përdoret jo pak nga ata që kundërshtojnë unitetin gjuhësor shqiptar. Kjo edhe shumë të tjera tregojnë se ka ardhur koha për një besëlidhje të dytë. Mbase kjo besëlidhje e dytë do ta rikonfirmojë standardin e ’72, por kjo nuk e zbeh nevojën për një kongres të ri sepse si zhvillim shkencor dhe kulturor do të ishte vendimtar si në ruajtjen e unitarizmit gjuhësor të shqipes, por edhe do t’ia vinte pikën, kapakun, të gjitha këtyre diskutimeve që për mua janë absurde, me gjuhën që mund të hasësh në trevat të ndryshme shqiptare. Vendimet e kësaj besëlidhjeje, d.m.th kongresit të dytë të gjuhës, nuk do të kishin vetëm vlerë shkencore dhe kulturore, por edhe politike, si përcaktuese në ruajtjen e unitarizmit gjuhësor të shqipes në shekullin 21.
Kam një pyetje të fundit. Në lokalet e autostradës, që ashtu siç thatë vetë, ndaloni për të pirë kafe e për t’u shkruar me miqtë, veç telefonit portativ a merrni me vete dhe një kompjuter portativ, me të cilin mund të shkruani letërsi apo të mbani shënime udhëtimi?
Unë laptopin nuk e marr më, kam fletore. Jam kthyer në antikitet. Si njeri shumë elektronik, digjital. Kjo mund të duket absurde, por unë besoj se njeriu i nderë duhet të bëjë reset total, ta rifillojë çdo gjë nga e para. Në çantën time të vogël kam ca fletore dhe ulem e shkruaj me dorë. Kjo ndjesia e të shkruarit me dorë më kthen në fillimet e mia. Unë kam nevojë për atë gjë. Tërë kohën rri në fletore, shkruaj diçka, mbaj shënime, fjalë që më ngacmojnë, libra që lexoj, filma që shoh, komunikimet që kam me njerëz. Jam rikthyer në fillime, me një laps dhe një fletore. /Fjala.al/
Intervistoi: Leonard Veizi
