Nga Blerim Kore
Ndërtimet e realizuara sipas stilit italian, në vitet 1920-1940 në qendrën historike të Gjirokastrës, vitet e fundit kanë nxitur vëmendjen e specialistëve si një element i rëndësishëm historik, arkitektonik dhe ndërtimor i zonës historike të Gjirokastrës. Bëhet fjalë për godina të ndryshme publike apo private të realizuara në pjesën historike të qytetit.Sipas studiuesve elementët tradicionalë të arkitekturës gjirokastrite në këtë zonë janë gërshetuar edhe me elementë të rinj, të cilat kanë arritur të përshtaten mjaft mirë në kuadrin e zonës historike. Krahas vlerave arkitektonike këto ndërtime mbartin edhe vlera historike të veçanta. Këta elementë historike dhe arkitektonikë kanë qenë në qendër të studimeve të vazhdueshme,konference shkencore ndërkombëtare të zhvilluaranë Gjirokastër, etj.
“Ndërtimet për Qendrën Historike të Gjirokastrës gjate viteve ‘20-‘40 të shekullit të kaluar deri në çlirimin e vendit janë shoqëruar me pak të dhëna dhe me interesime modeste të studiuesve , pasi dihej se gjatë regjimin komunist si për vlerat e krijuara gjatë mbretërimit të Monarkisë së Zogut edhe më vonë ishte e pamundur të flitej”, thonë specialistët e trashëgimisë kulturore. Vitet ‘20-‘40 të shekullit të kaluar njohin në Gjirokastër fillimin e një lulëzimi të tregëtisë veçanërisht me Greqinë dhe Italinë fqinje. Mjafton të kujtojmë që Porti i Sarandës kthehet në këto vite në portin e dytë më të rëndësishëm në Shqipëri, me volume të mëdha të shkëmbimeve tregëtare me Italinë. Këtë port do ta frekuentonin tregëtarët e shumtë gjirokastritë që lëviznin në intinerarin Sarandë-Brindizi-Bari. Pa lenë pa përmendur këtu ndërtimin e aeroportit të qytetit dhe funksionimi i linjave të brendshme dhe atyre çarter me Italinë.
Sipas specialistëve, pikërisht ky zhvillim sjell jo vetëm përmiresimin e gjendjes ekonomikë të mjaft prej familjeve gjirokastrite dhe lindjen e marrëdhënieve të reja ekonomike, por edhe hapësira të reja lidhjesh dhe shkëmbimesh me përtej detin. Duke shfrytëzuar pozicionin e Gjirokastrës në një kryqëzim rrugësh të rëndësishme, me një traditë të trashëguar, gjirokastritët do të arrinin të krijonin me të shpejtë një shtresë të re të kamurish në qytet që do të përcaktonte edhe nevojën për investime përfshi fushën e ndërtimit dhe shërbimeve. Ishte koha kur marrëdhëniet e reja ekonomike që po krijoheshin po linin pas ato feudale të krijuara gjatë sundimit otoman dhe po orientoheshin me të shpejtë nga perëndimi. Së bashku me marrëdhëniet e reja ekonomike edhe korentet kulturore nisën të pasuroheshin dhe t’i sillnin Gjirokastrës një frymë të re emancipimi të mendimit. Disa objekte që u ndërtuan gjatë kësaj periudhe në qytet u përkasin kryesisht këtyre tregëtarëve dhe kësaj shtrese që po krijohej . Madje shumë pronarë të këtyre banesave ose vilave janë persona që kishin aktivitet tregëtie me Italinë. Ndër këto ndërtime, përgjatë gati njëzet viteve, spikasin banesa dhe vila , por edhe hotele në zonën e Pazarit karakteristik, si dhe komplekse tregëtare.
Por nuk munguan edhe ndërtesat bankare, objektet shkollore apo objektet administrative disa prej të cilave janë ne funksion edhe sot.Karakteristike për keto banesa të ndërtuara gjatë kësaj periudhe jane elemntët e arkitekturës italiane të atyre viteve, të cilat u harmonizuan mjaft mirë me konceptin ndërtimor të banesave të gurta. “Në pamjen e jashtme spikasin : ballkonet , verandat grilat veneciane në dritare, kangjellat me hekur të punuar në ballkone,veranda dhe oborre, dyert e hekurta etj. Nga ana strukturore vihet re përdorimi i kollonave dhe trarëve prej betoni si dhe soletat.. Në ambientet e brendëshme kemi përdorimin e pllakave, mermerit në shkalle dhe pllakave dekorative. Të gjithe këto elementë mungojnë në banesen karakteristike gjirokastrite të ndërtuar më parë. Në ndërtimet e kësaj periudhe vëmë re gjithashtu përdorimin e teknologjive të reja të ndërtimit, të cilat sjellin tipe të reja arkitekturore në Gjirokastër”, theksohet në studimet për stilin italian të ndërtimeve në Qendrën Historike të Gjirokastrës gjatë viteve ’20 – ’40 të shekullit të kaluar.
Ndërkohë zhvillimet e vrullshme të këmbimeve tregëtare do të sillnin në Gjirokastër edhe nevojën per investime në qendra tregëtare apo njësi tregëtare. Një nga më të spikaturit është Kompleksi Tregëtar i “ Zigait” në Pazar , pronë e z.Aristidh Zigai. Ky objekt daton vitin 1937 për nga ndertimi i tij. Nga ana arkitekturore dhe funksionale prezanton elementë krejtësisht të rinj për qytetin. Këtu ndeshim përdorimin e betonit në kollona, trarë dhe soleta si dhe hekurit dekorativ në kangjellat dhe shkallët e shumta që ka objekti. “Nuk është e lehtë të dallosh një modernitet ndërtimor që ndonëse nuk u ngjason ndërtimeve të periudhës otomane, sot përfaqëson një vlerë që duhet të përtërihet dhe të marrë vlerë funksionale”, rekomandohet në këto studime.
Këtij zhvillimi ekonomik të atyre viteve në Gjirokastër nuk kishin si t’i mungonin edhe bankat.Për herë të parë Gjirokastra njeh aktivitetin bankar në vitet ’30 me ndërtimin dhe vënien në funksion të dy bankave : “Banca Nazionale d’Albania “ dhe “Banco di Napoli” . “Të dy këto objekte që ndodhen në zonën historike kane elementë të panjohur më parë në ndërtimet e qytetit për vetë funksionin që kanë pasur, këtu kemi përdorim të betonit ,hekurit dhe mure masive guri me llaç. Te “Banco di Napoli” kemi prezencën e ballkoneve me kangjella dekorative, nuk mungojnë në këto objekte hekurat në dritare në formë kangjellash , grilat e rënda dhe tarabatë si element sigurie”, pohohet në studimet në lidhje me këto ndërtime në qendrën historike të Gjirokastrës.
Edhe liceu i Gjirokastres (sot gjimnazi “Asim Zeneli”) përfaqëson objektin kryesor arsimor në Qendrën Historike, i ndërtuar sipas teknikave arkiteturore dhe strukturore më të avancuara të kohës. Objekti përfundon se ndërtuari në vitin 1941, në formën qe e kemi edhe sot. Godina e re u ngrit mbi objektin e ish Liceut Francez të vitit 1928, i shkatërruar nga lufta.Në anën e pasme të Liceut (gjimnazit) ndodhen disa objekte në formë kapanonesh ku një prej tyre aktualisht përdoret si palestër. Në këto ambjente ka funksionuar Shkolla Teknike Italiane ,filiali i Institutit “Montani” . Sistemi i ndërtimit të këtyre ambienteve është sipas teknikave te reja për atë kohë (vitet ’30-’40) të panjohura më parë në qytetin e gurte.
Ndërkohë edhe objektet e ish Prefekturës dhe Bashkisë të atyre viteve, ish godina e Kishës Katolike etj ishin konceptuar në bazë të stilit italian por u gërshetuan mjaft mirë dhe në harmoni me arkitekturën karakteristike të zonës historike. Pjesë e punimeve të realizuara nga italianët do të ishte edhe aeroporti i qytetit, ujesjëllësi që furnizonte me ujë familjet gjirokastrite, centrali elektrik, i cili funizonte me energji elektrike godinat dhe shtëpitë e banimit etj. “Periudha në fjalë përbën një nga shtresëzimet më të rëndësishme të muzeut arkitektonik që përfaqëson qendra historike e Gjirokastrës Ashtu si elementët e tjerë të kësaj stratigrafie periudha para otomane, otomane, periudha e viteve ‘20-‘40 dhe ajo gjatë viteve të regjimit komunist , të gjitha së bashku duke u studiuar dhe evidentuar sjellin reflektime mbi të tashmen dhe të ardhmen e Qendrës Historike të Gjirokastrës.
Disa nga ndërtimet në zonën historike në vitet ’20-40 bazuar mbi stilin arkitektonik italian :
Banesa (Vila): Emin Kokalari – Vile e ndertuar ne “Palorto”, ne periudhen ’31 –‘33, Ark. Buzeli:
Papavangjeli – Vile e ndertuar ne lagjen “Varosh” ne vitin ‘37.
Aleks Ceci – Banese trekateshe ne lagjen “Varosh” (ish radio)
Teli Mihali – Banese dhe tregetore lagje “Varosh” 1937(tregetar)
Koço Kekezi – Banese katerkateshe lagje “Varosh”(tregetar)
Niko Tola – Banese dykateshe lagje “Varosh”(tregetar)
Taho Alite – Banese lagje “Hazmurat” (tregetar)
Niko Miço – Banese lagje “Varosh” (tregetar)
Niko Tolica – Banese lagje “Varosh” (tregetar)
Lame Kareco – Banese lagje “Varosh” ( ish Minister i Financave )
Çene – Banese Pazar
Fidhi – Banese trekateshe lagje “Varosh”
Gligor Floko – Banese trekateshe lagje “Varosh”
