Një poet boshnjak paralajmëron se Evropës do t’i duhet të largohet nga zona e saj e rehatisë
Nga Faruk Shehiq
Ndaloni një person në rrugë në Sarajevë dhe pyesni se çfarë mendojnë për luftën në Ukrainë, dhe ata do t’ju thonë se mendojnë se pothuajse gjithçka që ndodhi në luftën në Bosnje-Hercegovinë po ndodh në Ukrainë.
Në prill, ne përkujtuam 30 vjetorin e luftës kundër Bosnje-Hercegovinës. Ne e konsiderojmë fillimin e prillit 1992 momentin kur filloi një epokë e re: kemi para, gjatë dhe pas katastrofës.
Një muaj pas luftës në Ukrainë, pashë ukrainasit që filluan të përdornin shprehjen “para luftës”. Ne kaluam gjithçka që po ndodh me ta, por askush nuk na pyet për këtë ose nuk dëshiron që ne t’i ndihmojmë. Lufta të bën të fillosh ta shikosh jetën dhe vdekjen me sy të ndryshëm. Para “luftës sonë të vogël” (frazë ironike që e përdor në veprat letrare), doja të bëhesha poete dhe shkrova poezi ultrametaforike dhe të pakuptueshme. Pas luftës isha i vendosur të shkruaja sa më qartë dhe saktë, sidomos për ngjarjet e luftës. Në atë kohë u bëra shkrimtar. Lufta ishte një katalizator gjigant në atë proces.
Në një artikull të kohëve të fundit për Paris Review, Ilya Kaminsky citoi poeten ukrainase Daryna Gladun se si ngjarjet në Ukrainë e kishin ndryshuar shkrimin e saj: “Kam lënë mënjanë metaforat për të folur për luftën me fjalë të qarta,” tha ajo, “në mënyrë që lexuesit përreth bota do të goditet nga cinizmi, mizoria dhe pashmangshmëria e luftës që Rusia solli në Ukrainë.” Një numër poetësh të Sarajevës zbuluan se e njëjta gjë ndodhi gjatë rrethimit të këtij qyteti – më i gjati në historinë e luftës moderne. Poeti i famshëm slloven Tomaž Šalamun tha një herë se ai e ndaloi së shkruari poezi krejtësisht gjatë luftës në Bosnje.
Më 21 prill 1992, sulmi filloi në qytetin tim të lindjes në Bosnjën e largët perëndimore. Unë isha duke studiuar në Zagreb në atë kohë, por u ktheva në Bosanska Krupa sepse e dija se lufta do të fillonte së shpejti; Formacionet e rregullta dhe të parregullta serbe kishin filluar të sulmonin qytetet në Bosnjën lindore në fillim të prillit. Mund të shihje qytete që digjen përgjatë lumit Drina, kufiri natyror midis Bosnje-Hercegovinës dhe Serbisë, edhe pse vendi ende quhej Republika Federale e Jugosllavisë. Por as shkronja Y nuk i mbeti Jugosllavisë sepse Sllovenia, Kroacia dhe Bosnje-Hercegovina shpallën pavarësinë dhe u shkëputën prej saj.
Unë isha duke pirë birrë dhe duke dëgjuar muzikë në tarracën e kafenesë Casablanca në Bosanska Krupa kur erdhi sulmi. Mbaj mend që kisha veshur Levi’s, një xhaketë poshtë dhe trajnerë Adidas. Ishte një ditë e bukur, por pak pas orës 18:00 filloi një sulm artilerie. Pikërisht atëherë kuptova se çfarë do të thotë shprehja “në tmerr të vdekshëm”. Militantët e Partisë Demokratike Serbe, të ndihmuar nga forcat e ish-Ushtrisë Popullore Jugosllave, bombarduan qytetin nga kodrat përreth.
Unë as nuk kam dalë vullnetar dhe as jam rekrutuar. Ne ishim të rrethuar nga forcat armike dhe nuk kishte rrugëdalje nga zona (më vonë u quajt xhepi i Bihaqit ose rrethi i Bihaqit) nëse nuk mund të fluturoje. Mora armët sepse më dëbuan nga banesa, rruga ime dhe lagjja ime. Ndërgjegjja ime më kërkoi të luftoja. Për 44 muaj kam luftuar si ushtar dhe më vonë si oficer, duke drejtuar një njësi prej 130 vetësh në operacione të vështira luftarake në fund të luftës. Një herë u plagos rëndë në këmbën e majtë dhe më duheshin paterica për të ecur për gjashtë muaj. Dhimbja ishte pak a shumë e durueshme sepse isha e re dhe trupi im kishte forcën e çelikut. Atëherë nuk kishim kohë të mendonim për transkorporalitetin e dhimbjes, as për pasionimin me tonat. Mbaj mend që duhej të shkoja në tualet me një karrocë të veçantë, e cila kishte një vrimë në sedilje. Por u shërova shpejt, u ktheva në repart dhe në të njëjtat detyra që kisha para plagosjes, si komandant toge prej 30 vetësh. Koha kronologjike ndalon së lëvizuri gjatë luftës. Ne mbanim ora në kyçet e dorës, por ato tregonin një kohë të pakuptimtë. Ne ishim të shkëputur nga pjesa tjetër e vendit tonë dhe nga bota e qytetëruar. Ishim pesë orë me makinë nga Vjena, të paktën para luftës. Tani jetonim sikur të ishim në fund të botës, kështu që koha ishte e parëndësishme. Brenda nesh po kalonte një kohë e re – ajo që ju e llogaritni që nga momenti kur jeta juaj idilike, qytetare rrëzohet dhe ju bëheni refugjat. Pas momenteve të para të tronditjes, ne nxituam të përqafuam mënyrën apokaliptike të jetës. Banorët e Sarajevës mbledhin ujin nga një tub gjatë rrethimit 47 mujor midis pranverës së 1992 dhe shkurtit 1996. Më shumë se 10,600 njerëz u vranë dhe 56,000 të tjerë të plagosur ose gjymtuar.
Përvoja e luftës nuk është diçka që dëshironi. Asnjë person i arsyeshëm nuk e dëshiron atë. Është një rikthim në epokën e gurit dhe në kohën e shkëmbimit mall-para. Në luftë, ju mund të shisni një furçë dhëmbësh, një tub pastë dhëmbësh ose një thikë xhepi dhe më pas të grumbulloheni me paratë. E bëmë këtë një herë: shkuam në një qytet shumë prapa linjave, pimë birrë dhe dëgjuam Whitney Houston duke kënduar I Will Always Love You në MTV. Nuk është sikur të ishim fansa të Whitney Houston. Ne preferonim grunge, dhe më parë dëgjonim new wave, por askush nuk na pyeti për identitetin tonë muzikor apo ndonjë tjetër.
Ne as që e dinim se nacionalistët serbë na shihnin si të tjerët, për t’u dëbuar nga “trojet serbe”, për t’u vrarë, përdhunuar dhe për t’u burgosur në kampe përqendrimi. Në verën e vitit 1992, kur ushtria dhe policia serbe pushtuan qytetin e Prijedorit, të gjithë joserbët duhej të mbanin shirita të bardhë dhe të varnin çarçafë të bardhë nga dritaret e shtëpive dhe banesave të tyre. Gjenocidi filloi atje dhe përfundoi me gjenocidin e provuar nga gjykata në Srebrenicë në korrik 1995. Fraza “kurrë më” u përsërit në kampet e përqendrimit të Prijedorit në verën e vitit 1992 dhe tani po përsëritet në Ukrainë. Edhe pse unë dhe familja ime, bashkëluftëtarët dhe bashkëqytetarët kaluam vuajtjet më të rënda të mundshme (si refugjatë, ushtarë dhe civilë), kurrë nuk e kam lejuar veten të urrej një popull të tërë. Unë i kam urryer vetëm ultranacionalistët dhe kriminelët e luftës, jo serbët e tjerë. Ne duhej të luftonim për mbijetesën tonë të plotë. Dhe kur luftoni kështu, nuk mund të mposhteni kurrë, sepse asnjë ide nuk është më e fortë se ideja e jetës suaj. Tani për tani, ukrainasit po luftojnë një luftë për jetë a vdekje. Të kesh asgjë për të humbur përveç jetës tënde është kur je më i fortë.
Në vjeshtën e vitit 1995, më në fund arritëm të rimarrë qytetin tonë. Ishte i rrënuar, por ne e rindërtuam. Vite pas luftës, kupton se jeta nuk do të jetë kurrë si më parë. Pasi ta humbisni atë jetë arkadiane, ajo nuk mund të rinovohet kurrë. E gjithë kjo nuk është ajo që shqetëson popullin e Ukrainës për momentin. Ata shpresojnë se lufta do të përfundojë sa më shpejt të jetë e mundur, por lufta ka një logjikë të vetën që nuk i ngjan aspak logjikës njerëzore. Agresioni kundër Ukrainës ka të gjitha karakteristikat e një lufte të gjatë rrënimi.
Ditën që filloi lufta në Ukrainë, shkrova në Twitter se rusët do të kryenin krime lufte, edhe pse ato ende nuk kishin ndodhur. Ishte e qartë për këdo që e shikonte dhe dëgjonte Vladimir Putinin se së shpejti do të pasonin lufta dhe mizoritë. Ai iu referua Ukrainës si një shtet fals dhe ukrainasve si një popull fallco. Slobodan Milloshević dhe Radovan Karadžić thanë të njëjtat gjëra për Bosnje-Hercegovinën dhe boshnjakët – se ata ishin të rremë dhe nuk e meritonin të ekzistonin. Këto fjalë më vonë u shndërruan në krimet më të rënda në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore. Shpresoj se krimet e ushtrisë ruse nuk do t’i kalojnë ato të kryera në vendin tim.
Ne do të zbulojmë shtrirjen e plotë të mizorive dhe krimeve të pushtimit rus të Ukrainës kur të përfundojë lufta. Gjëja më e rëndësishme është që makina ruse e luftës në Ukrainë të thyhet dhe të ndalet. Diktatori kupton vetëm gjuhën e forcës, ndërsa politika e zbutjes i forcon pushtetin. Njerëzit në BE do të duhet të largohen nga zona e tyre e rehatisë, sepse kjo është sakrifica që kërkohet prej tyre ndërsa ukrainasit po luftojnë dhe vdesin për të ruajtur paqen dhe prosperitetin në BE. Nëse Ukraina mposhtet, ne nuk do jetojmë më kurrë në paqen që mbizotëron aktualisht. Qytetet e Ukrainës do të rindërtohen nga hiri. I gjithë vendi mund të ngrihet përsëri. Ajo që nuk mund të kthehet janë të vdekurit. Këto plagë nuk shërohen kurrë, por mund të jetosh me to dhe duhet. Trauma e humbjes të shënjon dhe nuk të lë kurrë. Por unë besoj në guximin dhe guximin e ushtarëve dhe qytetarëve ukrainas, ashtu siç besoja tek ne. Unë besoj në fitoren e jetës mbi vdekjen.
*Faruk Shehić është një poet, shkrimtar dhe romancier boshnjak
Burimi: theguardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi
