Eriola Hoxha
Qeveria shqiptare, së bashku me Bankën Botërore dhe grupe të interesit të ndryshëm, aktualisht janë të angazhuar në bisedime lidhur me ndryshimet e propozuara në sistemin e pensioneve.
Këto ndryshime synojnë të finalizohen deri në fund të vitit dhe përfshijnë disa rregullime, si zvogëlimin e viteve të kërkuara të kontributeve për pensionet e plota dhe minimum, uljen e normave të kontributeve dhe rishikimin e indeksimit të pensioneve për të përfituar ata me pensione më të ulëta. Propozimet përfundimtare do të bazohen në katër kritere kryesore.
Pas një dekade që nga implementimi i saj, skemat e pensioneve kanë nevojë për ndryshime themelore për shkak të zhvillimeve demografike që rezultojnë në një popullatë në moshë pune gjithnjë e më të ulët dhe një numër gjithnjë e më të madh të marrësve të pensioneve.
Qeveria, Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar po eksplorojnë disa opsione me qëllim të adresimit të mangësive që janë vënë re që nga reforma e vitit 2014 dhe sigurimin e qëndrueshmërisë financiare të gjatë të sistemit të pensioneve, ndërsa gjithashtu mbrojnë të ardhurat e pensionistëve.
Ndryshimet e propozuara pritet të konsiderojnë zvogëlimin e viteve të kërkuara të kontributeve për pensionet dhe rishikimin e metodave të indeksimit të pensioneve, duke i lidhur mundësisht rritjet e pensioneve me rritjen e mesatares së pagave.
Reforma synon të forcojë edhe forma të tjera të ndihmës ekonomike për pensionistët e përshtatshëm, si rritja e pensioneve sociale në përputhje me pragjet e varfërisë dhe zhvillimin e skemave private të pensioneve për të nxitur pjesëmarrjen e profesionistëve dhe individëve të punësuar vetë.
Po ashtu, skemat e pensioneve rurale po shqyrtohen për të siguruar drejtësi në kontribute dhe avantazhe, duke marrë parasysh se një pjesë e konsiderueshme e pensionistëve të varfër jetojnë në zona rurale.
Reforma e vitit 2014 zgjati vitet e kërkuara të kontributeve dhe gradualisht e rriti moshën e pensionit. Megjithatë, edhe pse ka pasur këto ndryshime, shumë pensionistë ende nuk plotësojnë kriteret për pensione të plota dhe të pensionuarit e rinj shpesh marrin pagesa më të ulëta për shkak të viteve më pak kontribute.
Ka pasur një rritje të ndjeshme të pagesave të pjesshme të pensioneve, tregues i një tendence rritëse të pensionistëve që marrin më pak se pensioni mesatar. Si rrjedhojë, ka nevojë për rishikimin e metodave të llogaritjes për pensionet minimale dhe sociale për të adresuar këtë çështje.
Një zgjidhje e propozuar është zvogëlimi i normës së kontributeve për sigurimet sociale, e cila aktualisht tejkalon mesataren e OCDE-së. Ky zvogëlim mund të nxisë mundësi punësimi formale, veçanërisht për të ardhurat e ulëta.
Diskutimet për këtë çështje përfshijnë shumë aktorë, por ende nuk është arritur një marrëveshje për shkak të opinioneve të ndryshme. Disa e shohin zvogëlimin e normës së kontributeve si të nevojshëm për përmirësimin e shëndetit financiar të sistemit të pensioneve, ndërsa të tjerët e shohin si pengesë për qëndrueshmërinë financiare.
Pensionet e ulëta në raport me indeksimin
Metoda e indeksimit së pensioneve do të ndryshohet me një fokus në përfitimin e atyre me shumë të ulëta të pensioneve. Specialistët në fushë po eksplorojnë një formulë që do të rezultojë në një rritje më të madhe për pensionet më të ulëta krahasuar me ato më të lartat. Aktualisht, indeksimi bazohet në normat e inflacionit të pensionistëve.
Vitin e kaluar, pati një rritje prej 8.6% (e reflektuar nga inflacioni i pensionistëve), por në terma praktikë, rritja është shumë më e vogël për pensionet më të ulëta krahasuar me ato më të lartat. Për shembull, një pensionist në një zonë rurale që merr 10,000 lekë në muaj pa një rritje vetëm 860 lekë në tetor 2023, ndërsa një tjetër që merr 30,000 lekë në muaj pa një rritje prej 2,560 lekë, e cila është tre herë më e lartë.
Një qasje përfshin një rritje me vlerë të fiksuar, ndërsa një opsion tjetër që po diskutohet është përputhja e përshtatjeve të pensioneve me rritjen e mesatares së pagave. Sipas INSTAT, një pensionist konsiderohet i varfër nëse pensioni mujor është më pak se gjysma e pagës mesatare të vendit. Kjo pabarazi është zgjeruar në vitet të fundit dhe po përshpejtohet. Megjithëse pagat kanë filluar të rriten pas një dekade. Ka sugjerime se indeksimi i pensioneve me ritmet e rritjes së pagës mesatare do të ishte më i drejtë se indeksimi me inflacionin.
Në vitin 2023, ka pasur një përshpejtim të numrit të pensioneve të pleqërisë, duke shënuar rritjen më të lartë në gjashtë vitet e fundit. Rreth 590,649 individë morën pensione të pleqërisë gjatë këtij periudhe, përfaqësuar një rritje vjetore prej 3.1%. Krahasuar me vitet e mëparshme, ka pasur një rritje të ndjeshme në numrin e pensionistëve, me rreth 17 mijë individë më shumë që u bashkuan sistemit pensional vitin e kaluar, një shifër që tejkalon mesataren vjetore që nga viti 2010 me 15 mijë.
Çuditërisht, pavarësisht rritjes së përfituesve, nuk ka asnjë tendosje në shpenzimet buxhetore, pasi shumica e pensionistëve të rinj nuk përmbushin kriteret për pagesat e plota. Në anën tjetër, rritja e pagës minimale dhe të pagave në përgjithësi në sektorin publik dhe privat ka influencuar pozitivisht të ardhurat nga kontributet.
Kontributet për sigurimet shoqërore nga entet ligjore dhe individët arritën në 121.4 miliardë lek vitin e kaluar, një rritje prej 17.7% krahasuar me vitin 2022.
Kjo rritje e të ardhurave, së bashku me kontrollin e shpenzimeve, çoi në një zbritje të subvencionit buxhetor për skemën e sigurimeve, duke arritur në 14.6 miliardë lek në vitin 2023, përfaqësuar vetëm 0.8% të GDP-së, nga 23 miliardë lek në vitin 2022.
Ndërsa buxheti i shtetit ka arritur të zvogëlojë ekspozimin e tij ndaj deficitit të skemës së sigurimeve, pensionistët, nga ana tjetër, po përjetojnë një zbritje të pagesave vit pas viti, ndërsa kostoja e jetesës rritet.
Megjithatë, pensionet për pensionistët e rinj në vitin 2023 ishin ndjeshëm më të ulëta se pensioni mesatar. Të dhënat zyrtare nga Instituti i Sigurimeve Shoqërore tregojnë se ata që u pensionuan vitin e kaluar marrën në mesatare 15,560 lek në muaj, të paktën 15% më poshtë se pensioni mesatar kombëtar prej 18,300 lek në muaj.
Ndikimi në rritjen e punësimit
Ndërhyrja në skemën e re pensionale mund të ketë ndikim në rritjen e punësimit në Shqipëri në disa mënyra të ndryshme:
- Stimulimi i tregut të konsumit: Pensionistët me pensione më të larta kanë më shumë mundësi të shpenzojnë, duke krijuar një kërkesë shtesë për produkte dhe shërbime. Kjo mund të çojë në rritje të aktivitetit ekonomik dhe, potencialisht, në nevojën për të punësuar më shumë persona për të përballuar kërkesat e tregut.
- Përmirësimi i standardit të jetesës: Me pensione më të larta, pensionistët mund të kenë më shumë mundësi për të kontribuar në ekonominë lokale duke blerë mallra dhe shërbime, duke krijuar më shumë mundësi punësimi për bizneset vendore.
- Incentivizimi për ndërmarrjet për të punësuar: Nëse ndryshimet në skemën pensionale përmbajnë stimuj për ndërmarrjet për të punësuar punonjës të rinj ose të rishikojnë rregullat e pensionimit të vjetër, kjo mund të çojë në rritjen e numrit të punonjësve.
- Ndikimi në tregun e punës: Nëse ndryshimet në skemën pensionale çojnë në uljen e shpenzimeve të bizneseve për kontributet e pensioneve, kjo mund të ndihmojë në rritjen e konkurrencës së tyre dhe në shtrirjen e tyre të aktiviteteve biznesore, duke krijuar mundësi për rritje të punësimit.
Megjithatë, ndërhyrjet në skemën pensionale duhet të përcaktohen me kujdes dhe të konsiderohen me kujdes pasqyrat e tyre në ekonominë dhe tregun e punës. Është e rëndësishme të mbahet parasysh balanca midis mbajtësisë së skemës pensionale dhe ndikimit të saj në qëndrueshmërinë ekonomike dhe sociale në të gjithë vendin.
