Më 1939, Franca mblodhi mijëra spanjollë që ikën nga Lufta Civile. Pablo Neruda do të drejtonte një ekspeditë shpëtimi me “Anijen e Shpresës”
Statistikat nuk u pajtuan kurrë mbi numrin e republikanëve spanjollë që në shkurt të vitit 1939 ndodheshin të internuar në Francë. Ata ishin shumë, natyrisht, dhe të vështirë për t’u llogaritur. Shumica ishin në kampe që duhej të pastroheshin me ngut për t’i akomoduar ata; të tjerët ishin shpërndarë në të gjithë vendin, duke përdorur mjetet e tyre ose duke përdorur të afërm ose miq.
Fluturimi i vështirë i bombardimeve Francoist ato ditë të fundit të frontit Katalanas ishte larg për t’u harruar: dënimet vazhdonin. Ata duhej të përballeshin me to në qendrat e pritjes së ngjeshur, të cilat në praktikë nuk ishin asgjë më shumë sesa kampe të vërteta përqendrimi ku u mbyllën dhe u mbipopulluan.Mungesa e lirisë së lëvizjes dhe horizonteve u përkeqësuan nga privime të cilat iu desh të nënshtroheshin me motin e pahijshëm të dimrit, me pasigurinë, pamjaftueshmërinë dhe ashpërsinë, shpesh duke u përballur me mospërfilljet dhe poshtërimet nga rojet afrikane – shumica e tyre senegalezë – të cilëve iu besuan autoritetet gallike për mbrojtjen dhe mbikëqyrjen e rrethimeve.
Republikanët spanjollë kaluan ditë dhe javë në pasiguri dhe frikë se do të ktheheshin në Spanjë. Lajmi për shembjen e fronteve që disa kilometra në jug nuk mund t’i rezistonte përparimit të trupave të Franco-s, u verboi atyre shpresën e vogël për t’u kthyer. Dhe kësaj iu shtua tensioni që ekspansionizmi nazist po krijonte në skenën politike evropiane dhe që i frikësoi autoritetet franceze.
Vendimi
Pablo Neruda, i cili kishte qenë konsull kilian në Madrid gjatë muajve të parë të luftës, sapo kishte hapur një shtëpi në vendin që ai vetë e quajti Isla Negra, në shkëmbinjtë e bregdetit të Paqësorit, në tokën e tij të lindjes. Atje ai ndau ditë lumturie me gruan e tij të dytë, piktoren argjentinase, më shumë se njëzet vjet më të madhe se ai, Delia del Carril. Kënaqësia e tij u rrit me ardhjen e fundit në pushtet të qeverisë së parë të majtë në historinë e vendit të tij, dhe me të cilën ai u identifikua plotësisht.
Mbështetur nga një koalicion i partive të krijuara në imazhin dhe ngjashmërinë e Frontit Popullor Spanjoll, ajo u kryesua nga udhëheqësi radikal Pedro Aguirre Cerda, një profesor me një shpirt pajtues, prestigji personal i të cilit kishte kontribuar shumë në humbjen e papritur të krahut të djathtë. Poeti ishte duke punuar në Canto General me iluzionin që vinte gjithnjë në veprat e tij të reja.
Por ishin dy gjëra që e mahnitën lumturinë e tij: njëra ishte dhimbja fizike e Libisë, kockës së thyer të këmbës kohët e fundit, e cila e detyroi atë të kalonte një situatë të rëndë, dhe një tjetër ishte dhimbja morale e shkaktuar nga lajmet për fatkeqësinë republikane me të cilën Lufta Civile Spanjolle i ezauroi betejat e tij të fundit.Një letër e mikut të tij Rafael Alberti nga Parisi, ku ai ishte në vitet e para të mërgimit, e tronditi. Në histori, Alberti la mënjanë hidhërimin e tij për të shtjelluar ankthin se qindra-mijëra bashkatdhetarë po vuanin në Francë, vështirësitë dhe pasiguritë e të cilëve nuk dukej se lëvizin askënd në skenën ndërkombëtare.
Neruda mendoi për një kohë të gjatë dhe, sikur të dilte nga një gjumë i thellë, ishte i tronditur nga vendimi që kishte marrë: ai do të vizitonte presidentin dhe do të kërkonte, apo lypte, të implikonte që Kili të mos mbetet më i pandjeshëm ndaj asaj drame njerëzore.
Problemet në Kili
Neruda kishte marrë pjesë në mënyrë aktive në fushatën elektorale të Aguirre Cerda, për të cilën ai kontribuoi me parulla, manifestime dhe nisma për të mobilizuar artistë dhe intelektualë, deri në kohën kur u zhyt në monotoni. Ardhja në pushtet e një koalicioni në të cilin qëndronin disa ministra komunistë dhe socialistë shkaktuan shqetësim në sektorët më reaksionarë dhe veçanërisht në qarqet e biznesit, nga frika se ndryshimi do të degjeneronte në nisma të një natyre revolucionare. Investimet kishin rënë përtokë, ekonomia ngadalësohej nganjëherë, xhepat e varfërisë dhe margjinalizimi po rriteshin, dhe papunësia po fillonte të arrinte nivele alarmante. Ndërsa problemet nuk vijnë kurrë vetëm, një tërmet i fortë sapo kishte shkatërruar qytetin e Chillán dhe qytete të shumta përreth, duke shënuar një numër tragjik të disa-mijëra viktimave, një numër të ngjashëm të dëmtimeve të mëdha materiale që thesari i shkatërruar publik nuk mund ta riparonte.
Ekzekutivi i ri, të cilit opozita nuk i dha armëpushim, nuk dinte se ku të kërkonte midis kaq shumë problemeve që kërkuan vëmendjen e tij. Për më tepër, presidenti pësoi presion të vazhdueshëm nga palët që e mbështetën atë në përpjekje, për të vendosur gjithnjë e më shumë militantë në poste të përgjegjësisë. Kur një mëngjes me shi në shkurt ai mori një telefonatë nga Pablo Neruda, instinktivisht mendoi se poeti do të dëshironte ta pyeste për një pozicion, duke pasur parasysh lidhjen e tij si konsull me shërbimin e huaj. Me siguri një ambasadë. Ai ishte aq i bindur që ky do të ishte rasti që ai tw ftonte Ministrin e Jashtëm, Abraham Ortega, të merrte pjesë në seancë. Por Neruda nuk donte të ishte ambasador dhe nuk kërkoi asgjë për veten e tij. Kur filloi të flasë, si presidenti ashtu edhe ministri u befasuan kur dëgjuan se ajo që ai donte, domethënë ajo që ai dëshironte të investonte ndikimin e tij, ishte që Kili të hapte kufijtë e tij me mërgimin republikan spanjoll dhe të priste disa-mijëra prej refugjatëve në Francë si emigrantë.
Deri atëherë, vetëm Meksika dhe, në një masë më të vogël, Kuba dhe Republika Dominikane po pranonin kërkesa për azil nga ish-luftëtarët apo simpatizantët republikanë. Shumica e vendeve të Amerikës Latine ishin nën diktaturat ushtarake që simpatizuan regjimin e ri spanjoll, dhe nuk donin të komplikonin të ardhmen e marrëdhënieve me praninë e njerëzve të pretenduar nga autoritetet frankoiste. Aguirre Cerda nuk ishte pjesë e këtij grupi, por ai e hodhi poshtë idenë që në fillim, megjithëse për arsye të ndryshme. Ai u përpoq t’i shpjegojë Nerudës se, megjithëse ishte një simpatizant i kauzës republikane spanjolle, Kili nuk ishte në asnjë gjendje të pranonte emigrantë për të cilët nuk mund të siguronte mikpritjen e duhur. Për më tepër, ardhja e tij do të përbënte vështirësitë që kishin shumë kilianë të papunë për të gjetur mundësi të tilla. Poeti, megjithatë, nuk u frikësua nga propozimet e presidentit.
Duke lënë mënjanë arsyet politike, njerëzore dhe solidare, ai vazhdoi të argumentojë avantazhet që ardhja e emigrantëve spanjollë, profesionistë të linjës së parë në aktivitete të ndryshme, do të kishte për ekonominë e Kilit. Jo vetëm që do të kontribuonin me ekspertët e tyre në fusha aq të pashpjeguara si peshkimi, bujqësia ose minierat, por ata gjithashtu do t’i transferonin njohuritë e tyre te kilianët. Presidenti dëgjoi në heshtje dhe befas thirri: “Epo, bëje, Don Pablo. Ju keni të drejtë: në Kili mund të ketë punë për të gjithë. Shkoni në Francë dhe sillni disa-qindra nga këta njerëz. Ne do të shohim për ndonjë profesion këtu. Le të vijnë peshkatarët baskë, ekstremadura ose fshatarë kastilianë, njerëz të zanateve të ndryshme. Ju jeni një konsull me profesion. Ne ju caktojmë një konsull të veçantë për emigracionin spanjoll dhe ju kujdeseni për gjithçka. Kush mund ta bëjë atë më mirë se ju?”
Gara me pengesa
Misioni që Neruda mori përsipër me kënaqësinë më të mirë nuk ishte i lehtë. Lajmet që Kili do të pranonte një grup mërgimtarësh spanjollë shkaktoi një trazirë të fortë politike në Santiago. Partitë dhe gazetat konservatore reaguan me egërsi dhe debate të hidhura parlamentare dhe editoriale nxitëse.
Shpjegimet e qeverisë ishin të pamjaftueshme përballë demagogjisë së të drejtës, e cila u përpoq ta mërziste atë me bazat e saj, duke argumentuar përkeqësimin se, ardhja e emigrantëve spanjollë do të nënkuptonte papunësinë. Opozita gjeti argumente edhe në propagandën e Franco-s, duke bërë akuzat e veta, që i paraqisnin republikanët si kriminelë të llojit më të keq. Kriminelët që shkruante shtypi, nuk do të udhëtonin në Kili për të punuar, por për t’u angazhuar në politikë dhe bashkim në favor të qeverisë.
Neruda në Francë
As në Francë Neruda nuk gjeti shumë mundësi për të përmbushur misionin e tij. Shtuar vështirësitë në komunikimin me kampe refugjatësh dhe në përzgjedhjen e emigrantëve të ardhshëm, ku konfrontimet midis autoriteteve republikane në mërgim, kostoja e lartë e transferimit në Kili, kufizimet financiare dhe pengesat që konsulli special i gjeti mes kolegëve të tij në selinë e ambasadës së Kilit në Paris.
Por vullneti i poetit ishte i fortë, dhe pas përpjekjeve të ashpra ai arriti të përparonte. Pasi morën në konsideratë opsionet e ndryshme për transferimin e refugjatëve, u vendos të punësojë një transportues të vjetër, Winnipeg, i cili së shpejti do të pagëzohej në mënyrë informale nga disa si “Anija e Shpresës”. Winnipeg, pronarët e të cilëve u emëruan fshehtas nga Partia Komuniste Franceze, nuk i plotësuan kushtet për një udhëtim kaq të rrezikshëm, më së paku të gjitha me një peshë njerëzore si ajo që ai priste. Ishte një guaskë e ndryshkur dhe e ashpër, e përdorur për të transportuar minerale dhe dru nga Afrika. Por ishte e vetmja që u gjet.
Pas kondicionimit të nxituar, anija lundroi në 4 gusht nga porti i Pauillac (Bordeaux). Kishte mbi 2.000 pasagjerë në bord, sipas listave zyrtare të vizave të lëshuara nga Neruda, por në praktikë ishin 2.400. Poeti, me fjalët e tij, gjithnjë më i prirur të thotë po sesa të thuash jo, lejonte aplikantët të cilëve ai nuk mund t’u siguronte qasje ligjore në anije pa vështirësi të veçanta si udhëtarë pa biletë. Nisma u afrua duke u irrituar në disa raste. Me një pjesë të mirë të udhëtarëve në bord, Neruda mori një telegram nga presidenti duke e urdhëruar atë të heqë dorë. Ishin orë të pasigurisë që, edhe një herë, poeti arriti të kapërcejë. Por problemet nuk mbaruan: kur anija po lundronte tashmë nëpër ujërat e Kilit, në drejtim të Valparaíso, qeveria Aguirre Cerda u desh të përballet me një grusht shteti ushtarak.
Qëllimi kryesor i saj ishte të parandalonte ekspeditën e diskutueshme, për të cilën vazhduan të qarkullojnë thashetheme alarmante, siç është ajo që supozoi një epidemi të rreme në bord, për të arritur në destinacionin e saj.
Një jetë e re
Ngjarja e vështirë mbaroi mirë. Pasi tejkaloi të gjitha llojet e vështirësive politike, keqkuptimet dhe pengesat, pas një udhëtimi 30-ditor të rrënuar nga frika dhe rreziku, anija Winnipeg arriti në destinacionin e vet me një pasagjer më shumë sesa ata që ishin nisur. Ishte një vajzë, e lindur gjatë udhëtimit, e cila u pagëzua me emrin simbolik të Amerikës Winnipeg. Në mëngjesin e 3 shtatorit 1939, pasagjeri i parë i anijes zbriti shkallët. Ndërsa ajo u fut në tokë, u gjunjëzua dhe, me zërin e saj të mbytur nga emocioni, bërtiti: “Rroftë Kili!” Dhjetëra-mijëra njerëz dolën në port për të mirëpritur emigrantët. Një jetë e re i priste ata në vendin mikpritës, për shumë, më shumë mundësi profesionale dhe suksese, që shumica prej tyre dinin të përfitonin. Të zhytur në gëzimin e mirëpritjes, refugjatët spanjollë kishin akoma një arsye të re për t’u shqetësuar. Më shumë sesa për ta, për familjen dhe miqtë e tyre në Spanjë dhe Francë. Atë mëngjes, gazetat kiliane publikuan informacione për ardhjen e anijes. Disa morën si të pohuara pretendimet që ishin përhapur kundër tyre dhe i zëvendësuan me shprehje mirëseardhjeje, por gjithnjë në varësi të lajmit të madh të ditës: në Evropë Lufta e Dytë Botërore sapo kishte shpërthyer.
Burimi: Lavanguardia.com / Përgatiti: L.Veizi
/En.Br./Fjala.al 
