Në verë, me zjarre të pakontrolluara që shkatërrojnë tokat tona.
Megjithatë, roli i tij ka qenë qendror në evolucionin dhe jetën e qenieve njerëzore. Për qindra mijëra vjet, flakët na kanë shoqëruar nëpër botë, madje kanë formësuar trupin tonë.
Por çfarë do të kishte ndodhur nëse paraardhësit tanë nuk do të kishin gjetur një mënyrë për të zbutur zjarrin?
Sigurisht që tani do të ishim shumë të ndryshëm, shumë më pak të shumtë dhe ndoshta edhe fizikisht shumë të ndryshëm. Në fakt, e gjithë historia njerëzore rrotullohet rreth momentit në të cilin u zbulua se zjarri mund të shfrytëzohej duke kontrolluar fuqinë e tij.
Shembujt e parë të përdorimit të zjarrit datojnë të paktën një milion vjet më parë dhe u gjetën në një shpellë të Afrikës së Jugut. “Por ato janë ‘prova zjarri’ dhe jo vatra akoma më të strukturuara ku shihet përdorimi i vazhdueshëm i zjarrit për periudha të gjata kohore,” thotë Francesco Berna, një arkeolog në Universitetin Simon Fraser në Burnaby, Kanada.
Berna studion origjinën e përdorimit të zjarrit dhe beson se qeniet e para të linjës njerëzore që mësuan të përdorin zjarrin ishin Homo Erectus . “Kontrolli real i zjarrit është një hap më kompleks, nga pikëpamja e sjelljes dhe njohjes. Dhe është shumë më e vështirë të provohet”, shpjegon Berna.
USHQIMI I GATUAR ME ZJARR. Në këtë histori të gjatë, një pikë vendimtare ishte momenti kur një nga paraardhësit tanë (ndoshta Homo habilis ) filloi të gatuante ushqim, siç thotë antropologu anglez Richard Wrangham. Dhe kjo na dha një avantazh të madh. Në fakt, ushqimi i gatuar është më i lehtë për t’u tretur, dhe kështu kaloritë e kursyera për tretje u përdorën për të zgjeruar trurin.
E gjithë kjo ndodhi, padyshim, në kohët e evolucionit, brenda disa qindra mijëra viteve. Megjithëse, për shkak të kërcimit të madh evolucionar që çoi në zhvillimin e Homo sapiens , zjarri nuk konsiderohet më faktori i vetëm.
Berna, por edhe paleontologë të tjerë, theksojnë se shumë objekte arkeologjike nuk kishin mbetje vatash. Prandaj, është e mundur që popullata të ndryshme të Homos të pushtojnë Evropën dhe pjesën tjetër të botës pa kontrollin sistematik të zjarrit.
Në rastin e tyre, kaloritë e nevojshme për të zgjeruar trurin janë marrë nga indet e kafshëve si palca dhe truri i gjahut: “Ka shumë mbetje fosile të barngrënësve të mëdhenj, si elefantët ose kuajt, me kafkë të çarë dhe kocka të gjata të thyera. në dy, vetëm për të arritur palcën dhe trurin”.
FAKTOR KYÇ. Por edhe nëse zjarri do të kishte qenë një shkak kontribuues dhe jo shkaku biologjik që lejoi trurin tonë të rritet, roli i tij ishte vendimtar për zhvillimin tonë evolucionar: në fakt, zjarri shërbeu për të na mbrojtur, duke mbajtur grabitqarët larg gjatë natës dhe për të na mbaj ngrohtë gjatë dimrit: është falë zjarrit që speciet njerëzore kanë mundur të përhapen në të gjithë planetin, madje duke jetuar në rajonet më të ftohta. Përdorimi i zjarrit si burim drite ka bërë të mundur edhe zgjatjen e aktiviteteve njerëzore pas perëndimit të diellit.
Zjarri më pas veproi si një ngjitës shoqëror: kur ndizet është vendi i grumbullimit të fiseve, ku përrallat dhe mitet janë përcjellë brez pas brezi. Më në fund, që kur Homo sapiens , dhe ndoshta Neandertalët , mësuan të përdorin zjarrin, udhëtimi i specieve tona është përshpejtuar. Ne dolëm në numër, pushtuam dhe ndryshuam planetin brenda disa mijëra viteve.
Pa zjarrin, struktura e fiseve individuale dhe ndoshta e shoqërisë globale do të kishte qenë krejtësisht e ndryshme; vatra është një element unifikues dhe rrit komunikimin dhe transmetimin e informacionit në fis. Ekologjia e planetit do të kishte qenë krejtësisht e ndryshme.
ZJARRET E KONTROLLUARA DHE TË NEVOJSHME. Pas parahistorisë, siç shpjegon historiani mjedisor Stephen Pyne në librin e tij të vitit 2019 Zjarri: një histori e shkurtër , zjarri ka qenë gjithashtu thelbësor për speciet tona në kohë të tjera, si shpikja e bujqësisë dhe aktiviteteve industriale. Secila prej këtyre fazave ka çuar në ndryshime të thella në mjedis.
Pa zjarr, nuk do të kishte zjarret e mëdha që kanë ndryshuar peizazhin dhe ekosistemet e shumë kontinenteve. Sipas Pyne, të kesh zjarr nënkuptonte gjithashtu që njerëzit duhej të merrnin karburantin që u nevojiteshin: “Ideja e bujqësisë ka vënë në lëvizje një lëvizje të madhe karburanti,” thotë ai. Fermerët dhe barinjtë mund të zgjeronin territorin e tyre vetëm nëse tokat e reja pastroheshin me flakë: një zjarr “i kontrolluar”, megjithatë, që nuk pushtoi shtëpitë apo kasollet, i vendosur gjithashtu për të pasuruar tokën me lëndë ushqyese të lëshuara nga bimët e djegura.
ZHVILLIMIN E INDUSTRIVE. Por përdorimi më i rëndësishëm ishte ai i industrive: zjarri përdorej për të punuar dhe modeluar vegla guri, për të bërë objekte prej balte dhe qeramikë, për të krijuar materiale si lidhje metalike dhe qelq: një rol themelor, siç dëshmohet nga miti antik i Prometeut. , heroi grek që vodhi zjarrin nga perënditë për t’ia dhënë njerëzimit, duke e lejuar atë të përparojë.
Shkurtimisht, speciet tona jo vetëm që kanë mësuar të ndezin zjarrin, por edhe ta kontrollojnë atë, pothuajse si një kafshë shtëpiake: “Duhet të lindë, të kujdeset, të stërvitet”, nënvizon Pyne, “dhe i detyron njerëzit të ndryshojnë shprehitë për t’i përshtatur ato me përdorimin e tij”.
EPOKA E ZJARRIT. Studiuesi i jep aq shumë rëndësi zjarrit, saqë industritë që e përdorin atë i quan “piroteknologji”, dhe shkon aq larg sa thotë se jetojmë në Pirocen, epokën e zjarrit. Jo vetëm përpunimi, por edhe nxjerrja e metaleve kërkonte flakë për të ndezur minierat dhe zjarre për të shtypur shkëmbinjtë dhe nxjerrjen e mineraleve. Për më tepër, edhe ndërtimet nuk mund të bënin pa to.
Pyne vazhdon: «Gurët gëlqerorë duhej të piqeshin në gëlqere të përshtatshme për çimento, rëra të shkrihej për të bërë xhami, balta të gatuhej në qeramikë. Squfuri, merkuri dhe shap të gjitha vareshin nga zjarri për t’i zhveshur nga gangu dhe për t’i pastruar.’ Punimi i hekurit, bronzit, bakrit, deri te çeliku kërkon temperatura të larta.
ZJARRI GREK. Natyrisht, përveç parmendës, armët bëhen edhe me zjarr. Dhe ata e përdorin atë: Vannoccio Biringuccio përfundon traktatin e tij De la pirotechnica të vitit 1640, me një listë instrumentesh që lëshojnë predha flakëruese.
Në fund të fundit, kalimet nga epoka e bakrit në epokën e bronzit dhe më pas në epokën e hekurit, duke filluar nga mijëvjeçari i 5-të para Krishtit, u shënuan nga lindja e armëve gjithnjë e më të përsosura dhe më të fuqishme, shumë më efektive në betejë. Dhe i ashtuquajturi “zjarri grek”, një përzierje e naftës dhe mineraleve, ishte një nga armët më të frikshme në rrethime.
KURRË PA KONTROLL. Prandaj, kontrolli dhe përdorimi i zjarrit dhe i temperaturave të larta është baza e çdo qytetërimi: motorët me djegie të brendshme, termocentralet me karburant, madje edhe zjarret në kuzhinë ose bojlerin e shtëpisë janë të kufizuara dhe të dozuara. Në laboratorët shkencorë flaka e hollë e djegësit të Bunsenit është e gjithëpranishme, si dhe flakët shumë më të fuqishme në fabrikat e çelikut ose fabrikat e përpunimit të naftës. “Megjithatë, zjarri më revolucionar është ai i mbyllur në metal dhe përdoret për të lëvizur pistonët,” përfundon Pyne. Me motorin me avull, zjarri është bërë më shumë se një furrë: ndërsa lëviz automjetet, ai konkurron drejtpërdrejt me forcën e muskujve.
Me pak fjalë, në tonat dhe në qytetërimet e tjera edhe të largëta në kohë, zjarri ishte dhe është absolutisht thelbësor për jetën.
Pa të, ne ndoshta do të ishim ende të kufizuar në kontinentin afrikan, të paktë dhe të pambrojtur. Pa zjarr, udhëtimi ynë nëpër historinë e planetit do të kishte qenë shumë më i ngadalshëm dhe më i kujdesshëm, dhe disa zona të ftohta ose të thata ndoshta nuk do të ishin arritur dhe kolonizuar kurrë. A do të kishim qenë një specie më në ekuilibër me planetin? Ndoshta po, por në të egra.
