Qyteti është aq i ndotur, sa njerëzit me sëmundje të frymëmarrjes lëvizin përpjetë për të shpëtuar, dhe të rinjtë ëndërrojnë të emigrojnë. Por një aplikacion i thjeshtë ka filluar një lëvizje për t’u marrë me smogun.
“Ne e dinim se kishte një problem me ndotjen, sepse mund ta shohim atë”, thotë Kosta Barsov, i cili jeton në Shkup, Maqedoni të Veriut. “Në dimër bie erë – nëse hap dritaren e dhomës së gjumit ndërsa unë jam duke studiuar, ndjehet sikur të mbyt.”
Çdo ditë në dimër, 16-vjeçari Barsov hap aplikacionin AirCare në telefonin e tij dhe kontrollon nivelet e ndotjes përreth tij. “Ka dy sensorë afër shtëpisë sime dhe rezulton se gjithmonë ndotet në dimër”, thotë Barsov.
Nëse ai sheh një rreth të gjelbër, ajri rreth tij është i pastër. Nëse është e verdhë, ka ndotje, por nuk i tejkalon kufijtë e BE-së. Nëse është e kuqe ose e errët, ndotja është mbi kufirin dhe është e rrezikshme për shëndetin. Aplikacioni është bërë një mjet thelbësor për Barsov, dhe shumë të tjerë në qytet, për të kuptuar se ku është ndotja dhe saktësisht sa e keqe është. Si rezultat, ajo ka ngjallur vetëdije dhe shqetësim në rritje për ajrin e qytetit.
“Shumë njerëz përdorin aplikacionin, xhaxhai im ka astmë dhe ai gjithmonë po e kontrollon atë”, thotë Barsov, i cili është anëtar i grupit lokal “ Të premtet për të ardhmen”,lëvizje globale rinore për ndryshimin e klimës. “Ka shumë vetëdije gjatë viteve të fundit dhe unë mendoj se po ndërtojmë një lëvizje.” Shkupi kryeson rregullisht listat e qyteteve më të ndotura në Evropë, dhe nganjëherë në botë.
Në vitin 2018, nivelet e PM10-grimcave të vogla ndotëse me madhësi 10 nanometra që janë të dëmshme për shëndetin e njeriut-tejkaluan kufijtë e BE për një total prej 202 ditësh në qytet. Maqedonia e Veriut nuk është pjesë e BE-së, por ajo ka hyrë në negociatat e pranimit dhe ka mënyra për të përmbushur standardet e saj për cilësinë e ajrit. Aktualisht, Organizata Botërore e Shëndetit ka vlerësuar se rreth 4 mijë vdekje të parakohshme në vit në Maqedoninë e Veriut mund të vijnë për shkak të ndotjes së ajrit, dhe kostoja ekonomike për Shkupin mendohet të jetë midis 570 dhe 1.470 milionë euro. Barsov thotë se ndotja ndikon në cilësinë e tij të jetës aq shumë sa është një nga arsyet që ai dhe miqtë e tij planifikojnë të transferohen jashtë vendit pas studimeve. “Për tre muaj çdo vit nuk mund të dilet jashtë dhe as të hapen dritaret. Kjo është kaq dëshpëruese…”
Ata mund të mund të mos jenë të vetmit që e lenë Maqedoninë e Veriut për t’i shpëtuar ndotjes-në vitin 2017, Banka Botërore vlerësoi se një e treat e të diplomuarve të vendit po jetonin jashtë shtetit. Ka disa faktorë që shkaktojnë smogun, por të gjithë kanë një gjë të përbashkët: varfërinë. Paga mesatare mujore në vend është 250 euro dhe shumë njerëz mund të përballojnë vetëm ngrohjen e shtëpive të tyre duke djegur dru, fishekë të karburantit të biomasës apo ndonjëherë edhe plastikë. Makinat e vjetra që nuk plotësojnë standardet e BE-së për emëtimet importohen dhe shiten lirë, dhe transportipublik është i kufizuar. Termocentralet dhe industria gjithashtu luajnë një rol.
Për qytetin më të ndotur të Evropës, ekzistonte relativisht pak vetëdije se sa e keqe ishte cilësia e ajrit para se të vinte në treg aplikacioni AirCare. U zhvillua rastësisht në 2015-n nga Gorjan Jovanovski, asokohe një student 22-vjeçar i inxhinierisë. “Unë përpiqesha të mësoja veten se si të krijoja aplikacione për Android”, thotë ai duke shtuar se nuk kishte ndonjë interes të veçantë për çështje mjedisore në atë kohë. Jovanovski po shfletonte një faqe në internet të qeverisë për të marrë disa ide kur hasi në shifrat e ndotjes, të cilat janë mbledhur nga stacionet matëse të drejtuara nga shteti. “E dija se kishte ndotje, por nuk e dija se sa e keqe ishte”, kujton ai. “Unë po shikoja të dhënat dhe mendova, këto numra janë shumë të larta…a mund të ishte e gabuar? A mund të mos funksionojnë sensorët?” Jovanovski ndërtoi dhe publikoi aplikacionin, por nuk ishte përgatitur për sa shpejt fitoi popullaritet. “Kjo në fakt shkaktoi probleme teknike sepse nuk ishte optimizuar për shumë përdorues”, thotë ai. “Njerëzit po shpërndanin pamje të niveleve të ndotjes në mediat sociale. Disa filluan të përdorin një rreth të kuq mbi fotot e profilit të tyre si një shenjë proteste.”
Sigurisht, disa njerëz ishin gjithashtu të dyshimtë. “Kishte shumë thashetheme që unë isha pjesë e njërës parti politike dhe po e bëja këtë për të shkaktuar armiqësi”, thotë ai. “Atëherë njerëzit ngadalë filluan të kuptojnë, oh prit, kjo është e vërteta.” Një nga grupet që u formua pas lëshimit të aplikacionit ishte nisma O2, e cila bën fushata për një gamë të gjerë çështjesh mjedisore. “Gorjan u dha njerëzve atë që duhej për ta kuptuar”, thotë Eli Pesheva, i cili themeloi grupin. “Është e thjeshtë. Nëse ka një rreth të kuq , shëndeti juaj është në rrezik. Jeta e familjes suaj është në rrezik.” Jovanovski së bashku me aktivistë të tjerë u bashkua së shpejti përmes mediave sociale. “Ne e kuptuam se mund të ketë një masë kritike të njerëzve që mund të bëjnë presion për ndryshime.” Pesheva ka përvojë të dorës së parë për ndikimin shëndetësor të ndotjes. Për vite të tëra ajo jetonte në lagjen “Novo Lisice”, një nga pjesët më të ulëta të Shkupit dhe për këtë arsye një nga më të ndoturit. “Asnjëherë nuk kam pasur probleme, por burri im dhe dy vajzat nuk kanë mundur të marrin frymë”, thotë ajo.
“Ata gjithmonë po luftonin me alergji dhe infeksione të frymëmarrjes.” Disa vjet më parë, familja mori vendimin për të lëvizur jashtë qytetit. “Ne themi se ishte vendimi më i mirë që kemi marrë ndonjëherë.” Mimi Kimovska-Hristova, pediatre në njësinë e kujdesit intensiv në spitalin e përgjithshëm të qytetit, ka dëshmuar për vite me radhë efektet e ajrit toksik te fëmijët e Shkupit. “Fëmijët kanë rrugë më të vogla ajrore, kështu që lënda e grimcave mbërthehet më lehtë”, thotë ajo. Ndotja e ajrit dëmton indin mbrojtës që drejton rrugët e frymëmarrjes, duke i lënë ata më të prekshëm ndaj viruseve dhe baktereve, dhe prodhohet mukus i tepërt, gjë që çon në kollitje. “Do të shoh shumë raste të bronkitit nga vjeshta deri në fillim të pranverës”, vazhdon Kimovska-Hristova. “Duket sikur po qajnë kur hyjnë – ata në fakt janë pa frymë.”
Ajo shton se nëse familjet mund të përballojnë të shpërngulen nga qendra e qytetit në një lagje më pak të ndotur, trupat e fëmijëve mund të shërohen lehtësisht. Kimovska-Hristova gjithashtu shikon nivele të larta të astmës dhe kancereve tek fëmijët “që ne nuk do të presim të shohim, siç janë tumoret në fyt”.
Para se aplikacioni të ekzistonte, Pesheva thotë se ishte e vështirë të mobilizohej më shumë se disa qindra njerëz për protesta mjedisore. Por në dhjetor 2015, me smogun dimëror në kulmin e tij, mbi 1.000 njerëz u mblodhën në sheshin kryesor të Shkupit për të protestuar kundër ndotjes së ajrit. “Njerëzit na kontaktonin çdo ditë në media sociale, duke pyetur se çfarë mund të bënin dhe si mund të përfshiheshin”, kujton Pesheva. Sidoqoftë, kishte një problem me të dhënat e ndotjes që po përdorte AirCare. Stacionet matëse të qeverisë nga të cilat janë tërhequr janë tepër të shtrenjta për t’u mirëmbajtur dhe shpesh keqfunksiononin ose prisheshin.
Një raport i programit të mjedisit të KB për vitin 2019 (UNEP) mbi ndotjen e ajrit në Ballkanin Perëndimor theksoi të dhëna jo konsistente për shkak të mungesës së burimeve financiare për mirëmbajtjen e stacioneve. Pesheva diskutoi situatën me një koleg në agjencinë e marketingut ku ajo punon, Pance Cavkovski. Ky i fundit dhe kolegët e tij porositën rreth 50 sensorë dhe më pas ua shpërndanë kolegëve.
Pajisjet duhet të vendosen jashtë, si në një ballkon, të fiksuar në një mur dhe larg dritës së drejtpërdrejtë të diellit, shiut dhe burimeve të tjera të ndotjes, siç janë oxhaqet. Ato gjithashtu nuk mund të jenë më të larta se katër kate nëse dëshirojnë të marrin një tregues të saktë të ndotjes së nivelit të tokës. Cavkovski krijoi një aplikacion, PulseEco, duke mbledhur të dhënat me burim të hapur në mënyrë që të tregohet edhe në AirCare. Cavkovski publikoi gjithashtu udhëzime për mënyrën sesi njerëzit mund të porosisin dhe ndërtojnë vetë sensorë dhe si qytetet e tjera mund të bashkohen në rrjet. Sidoqoftë, sensorët janë të diskutueshëm sepse nuk i plotësojnë standardet evropiane të matjes së indeksit të cilësisë së ajrit dhe japin të dhëna me cilësi më të ulët.
Si rezultat, politikanët në vend kanë folur kundër përdorimit të tyre. “Unë e vlerësoj atë që po bën shoqëria civile, sepse nëse nuk po bëjnë zhurmë, askush nuk do të jetë i vetëdijshëm,” thotë Olivera Kujundzic, e cila është drejtuese e cilësisë së ajrit në agjencinë e mjedisit në Mal të Zi. Por ajo shqetësohet se zgjidhjet e tilla mund të dëmtojnë besimin e publikut në shkencë dhe ekspertizë. “Ne duhet t’i përmbahemi standardeve.” Cavkovski pohon se pajisjet më të lira janë të besueshme. “Ne nuk po themi se ata janë aq të mirë sa të shtrenjtët, por ato tregojnë të njëjtat lexime,” thotë ai. Jovanovski shton: nëse qeveria nuk do të sigurojë të dhëna të sakta, atëherë njerëzit do të gjejnë zgjidhjet e tyre. Aktivistët shpresojnë se sensorët do t’i ndihmojnë ata të gjejnë ndotësit më të këqij të qytetit. Ngrohja në shtëpi është fajësuar prej kohësh si fajtor, dhe Cavkovski konfirmon se leximet rriten ndërsa njerëzit ndezin zjarr në netët e ftohta të dimrit. Por ndotja nuk zhduket gjatë verës, dhe Jovanovski pretendon se disa nga leximet më të larta vijnë nga sensorë afër fabrikave dhe vendeve të tjera industriale. Është një model që unë vërej edhe kur kontrolloj aplikacionin ndërsa eci nëpër qytet. Polemikat mbi burimet e ndotjes vazhdojnë kur flasin shkencëtarët. “Ngrohja e banimit është përparësia e parë, atëherë është trafiku, dhe më pas industria,” thotë Mihail Kuchubovski nga departamenti i Shëndetit Mjedisor i Maqedonisë Veriore.
Ai shton se industria “dikur ishte problemi” por bizneset tani duhet të marrin lejet e mjedisit nën një direktivë të BE që vendos kufijtë e emëtimeve, si pjesë e lëvizjes drejt anëtarësimit në BE. Sidoqoftë, Maja Colovic-Daul, autore drejtuese në studimin e UNEP për vitin 2019, thotë se ajo beson se kjo nuk zbatohet gjithmonë. “Shumë ndërmarrje në të gjithë rajonin nuk raportojnë emëtimet e tyre siç duhet”, thotë Colovic-Daul, këshilltar shoqëror me Bankën Botërore. “Ata janë të detyruar të angazhojnë një laborator të certifikuar për të kryer matje, por ne besojmë se ato rezultate shpesh janë të rreme sepse nëse i shikoni paratë që ata paguajnë laboratorët, është e pamundur të informohen matjet për një kosto të tillë.”
Ai shton se inspektorët rrallë kanë pajisje të sakta dhe se gjobat për thyerjen e kufijve të emetimeve janë relativisht të ulëta – nga 3,000 në 10,000 €. “Është një rajon i varfër, kështu që shpesh pranohet në heshtje që këto industri po punësojnë njerëz dhe kështu gjobat e rënda nuk futen”, thotë Colovic-Daul. Kujundzic konfirmon se sjellja e industrisë në përputhje me rregullat e BE-së është ende “në vazhdim”, por ajo është optimiste që do të ndodhë deri në vitin 2023 për të përmbushur qëllimet e pranimit të Maqedonisë së Veriut në BE. Në Shkup, aktivistët janë të bindur se puna e tyre ka filluar të detyrojë qeverinë të ndërmarrë veprime. “Të gjitha partitë politike erdhën tek ne duke kërkuar rekomandime për programet e tyre zgjedhore,” thotë Pesheva. “Ne u dhamë atyre 20 faqe.” Megjithatë, progresi ka qenë i ngadaltë. “Nuk mund të them se qeveria nuk ka bërë asgjë, por hapat kanë qenë shumë të vogla,” thotë Jovanovski.
Zgjidhje të tjera që kërkohen përfshijnë transport më të mirë publik, një qendër të qytetit për këmbësorët dhe më shumë ngrohje diellore për të zvogëluar djegien e karburantit. “Ka shumë zgjidhje të lehta, por të gjitha kërkojnë vullnet politik”, thotë Pesheva. Jovanovski tani ka mbështetur AirCare në të gjitha 11 vendet në rajonin e Ballkanit. Zonat e tjera të ndotjes përfshijnë qytetet e Sarajevës dhe Beogradit, të cilat kryesuan listën e qyteteve më të ndotura në botë për disa ditë në dimër 2019.
Ai gjithashtu po financon aplikacionin përmes reklamave. “Unë dua ta integroj atë me satelitin e Agjencisë Evropiane të Hapësirës për ndjekjen e ndotjes, në mënyrë që të mund të mbulojmë zona që nuk ekzistojnë sensorë”, thotë ai. “Unë gjithashtu kam një prototip për një sensor Bluetooth me të cilin mund të ecni.” Pesheva shpreson se vala e tanishme e aktivizmit mund të ngadalësojë emigracionin e rëndë të vendit. “Kur takoj aktivistë të rinj, unë u them atyre se kemi nevojë që ata të qëndrojnë në vend,” thotë ajo. “Nëse nuk të pëlqen diçka, duhet të luftosh për ta ndryshuar atë.” Barsov mendon se ajo mund të ketë të drejtë. “Ky është një vend ku njerëzit shpesh humbasin shpresën, sepse nuk shohin asgjë në ndryshim”, thotë ai.
/En.Br./Fjala.al
