Nga Leonard Veizi
Mbreti vdiq… Long live the king!
U vendos të prehet në varreza publike. U tha se ishte gjeni si shkrimtar. U tha se ishte dhe lëpirës i pushtetit. U tha në të gjallë të tij. U tha dhe në ditët e vdekjes, zisë e të varrimit… Do thuhet dhe më pas. Për gjeniun.
Një tjetër krijues si Mozarti, pati një fat më të tmerrshëm, sepse e vërvitën në një varr të përbashkët, e mbi trupin e tij hodhën ca klor a gërqele, që të mos përhapej murtaja. Shkrimtari ynë do të prehet në një vend të veçantë, ca vite më pas, atje ku do të jetë i vetëm dhe pa zhurma tim-tam-esh që të krijojnë tmerr, lemeri dhe shumë më tepër se kaq, llahtari. Kështu tha kryeministri.
Mbajti dhe një fjalim të përmortshëm me këtë rast:
“O miq, qytetarë, romanë, më dëgjoni!
Vij ta varros, jo ta lëvdoj Cezarin.”
…..
Ish-miku im, më qe i drejtë dhe i besës.
Po Bruti thotë, se qe tiran;
dhe Bruti është burr’ i ndershëm.”
Letërsia shqipe, jo shumë e vjetër me moshë, – krahasuar me simotrat e saj në këtë planetin tonë – supozohet të ketë pasur princa pa kursim, – po ashtu si principatat e Arbërit në mesjetë, kur kapiten Stresi ashtu si në një roman, merrej me zbulimin e krimeve. Ishin në radhën e princave Pjetër Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani, por dhe Jeronim De Rada. Por mbret nuk kemi pasur kurrë. Sepse nuk kishim as mbretëri deri në vitin 1928.
Sepse mbretëritë kishin rënë njëra pas tjetrës që kur britaniku Oliver Kromuell sakrifikoi kokën e Çarlit I, e më pas erdhi revolucioni francez ku fluturoi koka e Luigjit të XVI. Qysh prej atëherë kishin nisur të themeloheshin republikat dhe mbretërit kishin nisur të kishin frikë nga turmat.
Por në Shqipëri një mbret i llojit tjetër erdhi në epokën e shpërthimit të Letërsisë, ku dorëshkruesit përpunoheshin dhe paketoheshin në Lidhjen e Shkrimtarëve. Në antitezë me regjimin, në këtë epokë të re, – kur Shqipëria nuk ia preu kokën mbretit të saj të vetëm, por e la të zvarritej në ekzil, – një pretendent po i afrohej kurorës.
Meqenëse Enver Hoxha si gjirokastrit, i urrente mbretërit – por jo mbretërimin deri në infinit, – kishte preferuar pozicionin e Sekretarit të Parë të Komitetit Qëndror, – kurorës së mbretit po i afrohej një tjetër gjirokastrit pretendent, Ismail Kadare. Mund të quhet dhe luftë krahinore, apo luftë civile, e heshtur, mes njëri-tjetrit, për një pozicion të artë.
Veçse Kadare refuzoi të bëhej president konsensual, në vitet liberale të demokracisë dhe u mjaftua si Cesari, me kurorën letrare të dafinave. Sepse kjo ishte ambicia e tij e shprehur. Dhe po aq i shprehur ishte çmimi Nobel që do t’i jepte kënaqësinë e kurorës globale, të cilën nuk e mori përsa ishte gjallë.
“Tri her’ i dhashë një kurorë mbretërore
edhe tri her’ e hodhi poshtë; qe ambicie kjo?
Po Bruti prapë thotë, qe ambicioz,
dhe është, pa dyshim, një burrë i ndershëm.”
Ekselent në stil, por i ndotur në korridoret e politikës së vjetër, ai e humbi shansin të ishte një Pastërnak, por mundi të qëndronte mbi sipërfaqe falë talentit të tij të rrallë dhe kompromiseve me zyrat e shtetit.
Një portretizim i jashtëzakonshëm i “Zeusit” tek “Dimri i vetmisë së madhe” që do të përtypej nga lexuesi botëror i 40 gjuhëve në të cilat u përkthye, do të shpëtonte dhe Ebu Qerimin si Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave dhe kohë më vonë dhe vetë Qorrfermanin. A nuk është ky një kompromis???
Ai ishte mbret pas kësaj, me një tufë çmimesh ndërkombëtare dhe i adhuruar në Shqipëri, po aq sa i anatemuar?!
“S’dua të kundërshtoj ato që foli Bruti,
po s’mund t’ju flas përveç ato që di.
Një her’ e deshtë që të gjithë, jo pa shkak;
Përse tani s’ju vjen asfare keq për të?”
Ismail Kadare vdiq. Dhe historia mund të flasë shumë më tepër për të pas kësaj se sa në të gjallë të tij. Ishte mëngjesi i 1 korrikut 2024. 88 vjeç. 83 vjeç kishte vdekur Hygoi, 82 Tolstoi ndërsa Markes ishte 87. Të gjithë gjeni të plakur. Sepse për një perceptim të gabuar shpesh thuhet se gjenitë ikin shpejt.
Por ai ishte dhe mbret. Vërtet i pakurorëzuar me shpatën përmbi sup. Por gjithsesi një mbret.
Në janarin e vitit 2021, pikërisht në gazetën “Fjala” ku po botoj këtë shkrim, botova një tjetër shkrim me titull “Letërsia shqipe në kurthin e Kadaresë”, të cilit normalisht nuk i heq asnjë presje. Që në krye të shkrimit jam shprehur: “Në fatkeqësinë e saj, prej kohësh letërsia shqipe identifikohet vetëm me emrin e Kadaresë… vendi i “mbretit” është i zënë”.
Tanimë është bosh. Flasim thjesht për qenësinë fizike të një mbreti. Sepse në të vërtetë mbret të bën kujtesa kolektive që do të vijë më pas në kohë.
“Ndër egërsirat paske ikur, o gjykim,
dhe njerëzit e paskan humbur arsyen!
Duroni pak, se e kam zemrën te Cesari…”
Ky ishte një tjetër mbret: Uilliam Shekspir, i përbotshëm, i cili gatoi në mënyrë të pavdekshme dhe fjalimin e papërsëritshëm të Mark Antoni përpara trupit të masakruar të Cezarit.
Mbreti vdiq! O burra t’i zëmë vendin!
Kadare nuk shkroi për pasardhësin. Ai vetë mund ta kishte përcaktuar kush ishte numri dy pas tij, për një regjent të përkohshëm ndoshta, por nuk e lançoi. Shkrimtarët që vinin dorën në zemër para arkëmortit të tij, më shumë se sa me vaj për vdekjen e mbretit kanë qenë të ngazëllyer sepse kanë menduar me shpejtësi atë që prej vitesh tjerrin në heshtje: “I duhet zënë vendi. Tani është rradha ime. Jam i gatshëm të shpallem mbreti i ri.”
Mbreti vdiq!… Jetë të gjatë mbretit!
