Nga Eduart Gjokutaj
Jo i gjithë krijimi i borxhit është i keq.
Firmat kanë nevojë për kredi për të ndjekur mundësitë e biznesit, të tilla si zgjerimi në një treg të ri, ose fillimi i një biznesi të ri. Njerëzit kanë nevojë për kredi për të blerë një shtëpi, për të paguar për arsimimin e tyre, ose për shërbime shëndetësore. Por në qoftë se normat e kredisë në veçanti, por dhe shkalla e shpejtë e kredisë bazuar mbi hipotekat e shtëpive, zyrave dhe dyqaneve e ambjenteve të tjera janë në rritje ato kanë tendencë për të krijuar fryrje të çmimeve të aseteve. Kur këto vlerësime të fryra fillojnë të zbulohen, atehere shumë biznese dhe individë e gjejnë veten të paaftë për të përballuar borxhet që kanë marrë. Në këtë moment fillon të përhapet paniku dhe mungesa e besimit te ky treg duke vënë në vështirësi si huamarrësit, por edhe bankat në rolin e huadhënësit. Ky është përshkrimi për situatën, që kaloi veçanërisht sistemi financiar dhe ekonomia në Shtetet e Bashkuara në krizën e viteve më përpara. Këtë situatë të jashtëzakonshme, u përpoqën në shumë raste ta realizonin nëpërmjet blerjes së borxhit nga qeveria duke hedhur kapital shtesë në këmbim të garancive për huatë e bizneseve. Për të realizuar këtë strategji, qeverisë ju desh të lëshojë më shumë bono thesari. Por këtu fillon rreziku i transferimit të krizës së borxheve nga sektori privat në sektorin publik. Ky rrezik ndodhi në vitet e fundit në Irlandë, Spanjë dhe Portugali. Situata e borxhit publik në këto vende edhe sot vijon të jetë një problem i mbetur pezull dhe që kërkon politika më agresive monetare dhe fiskale për t’i dhënë një zgjidhje të përshtatshme.
Për të dalë nga ky cikël borxhesh nevojitet që të ketë limitime në kreditimin e ekonomisë nga sistemi financiar. NË ndihmë të politikës së forcimit të bankave për të mundësuar kthimin e kredisë, nën drejtimin e Bankave qendrore të këtyre vendeve, bankat kredituese kanë vendosur rregulla më të rrepta për kolateralin që nevojitet për garantimin e kredisë. Por, kreditimi i ekonomisë duhet të jetë më i shpejtë se rritja ekonomike me arsyetimin se nevojitet që mbajë ritmet e rritjes në një nivel të arsyeshëm. Një rrisk i tillë, edhe pse nuk ka të gjitha veçoritë e krizës amerikane dhe botërore është i pranishëm edhe në Shqipëri. Situata e vlerësimit të aseteve të bizneseve dhe qytetarëve, në fund të vitit 2010 dhe 2011 pati një bum të pandodhur më përpara në Shqipëri. Kjo politikë u ideua dhe zbatua nga qeverisja e djathtë me arsyetimin e regjistrimit të vlerës reale të aseteve të bizneseve dhe qytetarëve dhe duke përfituar në këmbim një taksim të tatimit të pronës në nivele 10 herë më të ulta se niveli që ishte në fuqi. Por, me një rrisk të mungesës së kontrollit dhe të një tregu real të ndërtimeve (bursa e ndërtimit) gjithë këto vlera përafronin në disa aspekte pikërisht me historinë amerikane. Sistemi financiar, dhe veçanërisht tregu i huadhënies ka shumë vite që endet në një situatë të moskthimit të huave në nivelin 21 përqind të portofolit të kreditimit të bankave në fund të vitit 2015.
Qarkullimi i parasë në duart e konsumatorit në fund të vitit 2015 është 12.5 përqind më shumë (25 miliard lekë më shumë në qarkullim) se në fund të vitit 2013. Gjendja e parave në qarkullim dhe llogaritë rrjedhëse (M1) në fund të vitit 2016 është 47.1 përqind më shumë se në fund të vitit 2013, apo 13.3% me shume se nje vit me pare. Të dyja krahasimet tregojnë shumën e parasë në duart e konsumatorit dhe në duart e biznesit, për të kryer pagesat për konsumin e shpenzimet e përditshme. Duke qenë se agregati M1 paraqet bazën e qarkullimit të përditshmëm të ekonomisë së vendit dhe që paraqet se cili është niveli i shtuar i jetesës nisur nga konsumi, statistikat flasin se në fund të vitit 2015 është shtuar vetëm me 4 përqind (14 miliard lekë më shumë në qarkullim) në raport me fundin e vitit 2014 dhe me 24 përqind (71 miliard lekë më shumë në qarkullim) në raport me fundin e vitit 2013. Në një situatë të tillë, në vendet shumë të mëdha dhe të zhvilluara u përdor politika e lehtësimit sasior, vetëm pak vite më parë. Tashmë kjo politikë, e cila nuk po ndikon ashtu si pritet ka filluar të përshkallëzohet në modelime specifike sipas karakteristikave të vendeve.
Lehtësimi sasior angazhoi bankat qendrore të vendeve apo bankën Qendrore Europiane të printojnë shuma të mëdha parash, por me orientimin e blerjes së borxheve të qeverisë dhe me synimin e uljes së rriskut për të kaluar në një krizë të re. Lehtësimi sasior tregoi se nuk mjaftoi për të nxitur një rritje të arsyeshme të ekonomisë, madje duke qenë se pati edhe një përdorim kohor pa kufizim filloi të ketë efekte të dëmshme. Nëpërmjet mbajtjes së kostos së borxhit në nivele shumë të ulta dhe duke ndikuar në rritjen e vlerës së shtëpive dhe aseteve të tjera ai dha një ndikim jo të mirë në politikat e kreditimit të bankave, pasi likujditetet e parashikuara për ekonominë dhe bizneset, në disa raste nuk përfunduan në adresën e duhur. Rast që provon këtë rrezik të shtuar është Britania e Madhe, e cila kaloi një rritje të dukshme të çmimit të shtëpive. Në dallim nga kjo politikë, në botë ka filluar një diskutim masiv për radikalizimin e politikës së kreditimit të ekonomisë nëpërmjet bankës qendrore duke hedhur para të re në qarkullim nëpërmjet financimit direkt monetar në segmentet dhe sektorët ku ai të mund të shpenzohet pa problemet që ndeshi politika e lehtësimit sasior. Por, fjalëkalimi i politikës së financimit direkt monetar duhet që të ndodhë pa patur nevojën e rritjes së borxhit publik. Por, problemi tjetër që mund të pasojë mund të jetë inflacioni i menjëhershëm pas printimit të parasë dhe adresimit në destinacionet e paracaktuara. Ja pse politika e financimit direkt monetar duhet të bëhet brenda kontekstit të politikës kombëtare dhe të ketë disa prioritetet dhe argumente që vlejnë për financat publike dhe publikun e gjerë. NË rastin e Shqipërisë, ky model mund të përdoret për disa arsye specifike, si p.sh. Të paguajë borxhet sociale për pronarët e tokave, për ushtarakët, për faturat e papaguara, për kreditë e pakthyera etj. Banka qendrore duhet të parashikojë dhe të adresojë strategji dalëse nga politika e financimit direkt me kalimin e kohës, por duke patur paraysh që kjo politikë nuk duhet të plotësojë boshllëkun e politikave.
Shkalla e përdorimit të tyre duhet të kufizohet nga legjislacioni.
Edhe pse argumentet për përdorimin e politikave të tilla janë të nevojshme për vendin tonë duhet që përpara të mësojmë nga praktikat dhe dobësitë e tyre në vendet e tjera. Nevoja për të dalë mbi modelin e zakonshëm të kreditimit të ekonomisë është problem që nuk mund të zgjidhet nga tregu, por duke dalë nga politikat e koordinuara monetare dhe fiskale për të mundësuar lubrifikimin e sektorit privat dhe publik, që në fund të fundit janë vetë ekonomia e vendit.
