Nga EDUART GJOKUTAJ – ALTAX Studio
Rimëkëmbja është me bazë të gjerë në të gjithë sektorët, por bujqësia regjistroi rritje pozitive në gjysmën e parë të 2021. Prodhimi i energjisë elektrike u dyfishua në tremujorin e parë të 2021 krahasuar me tremujorin e parë 2020 për shkak të kushteve të favorshme të motit. Ardhjet e turistëve në periudhën janar-shtator 2021 arritën në 89 për qind të nivelit të 2019-ës, megjithëse burimet e fluksit turistik u zhvendosën në shumë vende rajonale gjithahtu. Treguesit e tregut të punës janë përmirësuar në gjysmën e parë të 2021, por pjesëmarrja në fuqinë punëtore dhe normat e punësimit mbetën një pikë përqindje më poshtë se para-nivelit të pandemisë, ndërsa papunësia ishte 0.7 për qind më e lartë. Inflacioni total është rritur për shkak të çmimeve më të larta të ushqimeve dhe energjisë, por inflacioni bazë është rritur vetëm në mënyrë modeste, dhe presionet e përgjithshme inflacioniste janë frenuar. Pagat mesatare janë rritur me më shumë se inflacioni në tremujorin e dytë 2021, pas një viti rritjeje të heshtur, pjesërisht për shkak të rritjes së pagës minimale në janar 2021.
Mbështetja e buxhetit gjatë vitit kryesor të pandemisë (2020) arriti sa 3.4% e PBB-së. Nëse e shikojmë këtë mbështetje në nivel rajonal, vërejmë se Kosova është në vend të parë me një mbështetje sa 12.7% të PBB-së. Serbia arriti një mbështetje deri në 5.6% të PBB-së, ndërsa Maqedonia e Veriut e mbështeti ekonominë dhe individët në nielin e 3.8% të PBB-së. Në nivele më të ulta u prezantuan Bosnjë-Hercegovina dhe Mali I Zi me një mbështetje sa 2.5% e PBB-së.
Vitit të vështirë 2020 në Ballkanin Perëndimor i përgjigjet një nivel i rritur i borxhit publik me 10.8 pikë përqind. Rritjen me të madhe të borxhit publik e mban Mali i zi me 28.4 pikë përqind. Në vend të dytë është Maqedonia e Veriut me 106 pikë përqind. Në vend të tretë është Shqipëria me 9.9 pikë përqind. Kosova, Serbia dhe Bosnjë-Hercegovina e kanë rritur borxhin publik afër nivelit 6% të PBB-së.
Niveli borxhit publik në Ballkanin Perëndimor, 2019-2020
% e PBB
Shteti Shqipëria B.Hercegovina Kosova Mali i Zi M. Veriut Serbia
Viti 2019 67.3 32.5 17.6 78.8 40.6 52.8
Viti 2020 77.2 36.7 24.1 107.2 51.2 58.4
Burimi: MoFE,FMN
Pavarësisht menaxhimit të dobët të investimeve publike, qeveria ka rritur investimet publike të financuara nga buxheti, që nga viti 2020, më shumë se mbështetja e synuar për COVID-19.
Mbështetja buxhetit ndaj Covid-19 dhe pasojave nga tërmeti 2019 % e PBB
Suporti buxhetor Skemat e mbështetjes ndaj Covid-19 Investim publike
shtesë Rindërtimi Mbështetje e synuar për Covi-19 Fonde për shëndetësinë ndaj Covid-19
Viti 2020 1.6 0.7 1 0.8 0.1
9-mujori 2021 0.0 0.9 1.6 0.1 0.8
Burimi: MoFE,FMN
Rishikimi i katërt i buxhetit në korrik rriti deficitin e vitit 2021 me 0.7 për qind të PBB-së për të përballuar shpenzimet kapitale më të larta (nuk përfshihen fondet e rindërtimit).
Në tabelën më lart shihet se gjatë 2021 fondet për rindërtimin kanë tejkaluar ato ndaj Covid-19 (fondet për mbështetje bizneseve dhe atopër shëndetësinë) dhe kjo ka ndikuar në optimizimin e konsumit në një nivel më të lartë se fakti që ka ndodhur gjatë 2021.
Mbledhja e të ardhurave të deritanishme janë rikuperuar mbi nivelet e para krizës. Shpenzimet e buxhetit u përshpejtuan në prag të zgjedhjeve parlamentare të 25 prillit 2021. Ato janë ngadalësuar që atëherë, por pritet të rriten në fund të vitit. Rrjedhimisht, megjithë një rikthim të fortë në të ardhura, deficiti primar është parashikuar në 4.5 për qind të PBB-së në 2021, i ngjashëm me atë në 2020. Borxhi i qeverisë parashikohet të rritet në pak mbi 80 për qind të PBB-së në fund të vitit 2021, i dyti më i larti në rajon. Emetimi i eurobondit prej 650 milionë euro në Nëntor 2021 është tashmë efektiv për të ndihmuar në plotësimin e nevojave për financim buxhetor në 2021 dhe 2022.
Rritja reale e PBB-së parashikohet në 7.8 për qind në vitin 2021, duke u nxitur nga mbështetja e vazhdueshme e politikës fiskale dhe monetare, rindërtimi, reduktimi i kufizimeve të lëvizjes, prodhimi i fortë i energjisë elektrike për shkak të kushteve të favorshme të motit në gjysmën e parë dhe një sezoni të mirë turistik.
Nga viti 2022 e në vazhdim, aktiviteti ekonomik pritet të mbetet i fortë pasi ndikimi i pandemisë pritet të zbehet dhe turizmi ndërkombëtar do të vazhdojë të rimëkëmbet. Por rritja do të zbutet nga heqja graduale e mbështetjes fiskale duke përfshirë rindërtimin dhe përfundimin e ciklit të rimëkëmbjes. Deficiti i llogarisë korente pritet të vazhdojë të bjerë, mbështetur nga rritja e vazhdueshme e ardhjeve të turistëve dhe rritja më e ngadaltë e importeve të mallrave, ndërsa investimet publike dhe rindërtimi do të ngadalësohen. Rritja parashikohet të konvergojë në potencialin e saj prej 3.4 përqind, një nivel i frenuar nga faktorë demografikë negativë. Inflacioni parashikohet të vendoset në objektivin 3 për qind të BSH-së në periudhën afatmesme .
Pasiguria e konsiderueshme mbi trajektoren e ardhshme të pandemisë paraqet një rrezik të madh negativ, qoftë nëpërmjet shfaqjes së varianteve rezistente ndaj vaksinave ose shpërthimeve të lokalizuara në Shqipëri për shkak të vaksinimit më të ngadaltë se sa pritej. Çmimet më të larta globale të energjisë paraqesin një tjetër rrezik negativ për rimëkëmbjen. Kushtet më të shtrënguara financiare globale që rrjedhin nga një çankorim i mundshëm i pritjeve inflacioniste në ekonomitë kryesore të përparuara mund ta bëjnë gjithashtu financimin më sfidues për Shqipërinë, një skenar që mund të përkeqësohet më tej nga çdo përkeqësim i ndjeshëm i pozicionit fiskal të vendit.
Buxheti i vitit 2022 i miratuar nga Kuvendi tregon se presionet e rritura të shpenzimeve do të vazhdojnë, të mbështetura nga parashikimet tepër optimiste të të ardhurave.
Planet e shpenzimeve të qeverisë përfshijnë:
– projekte të infrastrukturës dhe rindërtim të financuara nga vendi;
– mbështetje për sektorin e shërbimeve publike në pronësi të shtetit për të mbajtur të pandryshuara tarifat e energjisë elektrike për familjet dhe shumicën e bizneseve pavarësisht rritjes së çmimeve të energjisë;
– subvencione të reja për fermerët;
– rritje të mëtejshme pagash për punonjësit e sektorit të shëndetësisë dhe arsimit dhe rregullimi i bonuseve të fundvitit për pensionistët;dhe
– shpenzime më të larta shëndetësore, duke përfshirë edhe vaksinimin.
Duke përdorur parashikime realiste të të ardhurave dhe duke supozuar disa nënshpenzime bazuar në përvojën e kaluar, niveli bazë i stafit parashikon një deficit primar prej rreth 3.2 për qind të PBB-së në 2022, më i lartë se 2.7 për qind e PBB-së e parashikuar në buxhet.
Për më tepër, pa përpjekje shtesë për rregullim, borxhi publik do të vazhdojë të qëndrojë mbi 70 për qind të PBB-së në periudhën afatmesme, dukshëm më i lartë se niveli para pandemisë. Nevojat për financim bruto të qeverisë do të mbeten gjithashtu të konsiderueshme në rreth 21 për qind të PBB-së në vit.
Me forcimin e rimëkëmbjes, politika fiskale duhet të bëjë një përpjekje më të madhe, të bazuar në të ardhurat, për të ndërtuar hapësirë për manovrim të politikave, gjë që është thelbësore për të përballuar goditjet e ardhshme. Përvoja e qeverisë për mbajtjen nën kontroll të deficitit fiskal dhe reduktimin e borxhit para goditjeve u dha atyre një kredibilitet dhe hapësirë politikash, duke mundësuar një përgjigje të shpejtë për të mbrojtur Shqipërinë nga efektet më të këqija të goditjeve. Stafi FMN rekomandon rregullim afatmesëm të bazuar në të ardhurat, për të arritur një deficit primar prej rreth 2.4 për qind të PBB-së në 2022 dhe për të arritur një suficit primar prej 1½ për qind të PBB-së në vitin 2024. Kjo nënkupton një rregullim total strukturor prej rreth 3.8 për qind të PBB-së gjatë tre viteve me konsolidime domethënëse duke filluar nga viti 2022 (rreth 1 për qind e PBB-së) për të ndihmuar në forcimin e besueshmërisë së rregullimit. Rregullimi shtesë i propozuar në vitin 2022 (në lidhje me buxhetin e autoriteteve) duhet të bazohet në masat për heqjen e boshllëqeve tatimore dhe përjashtimeve dhe reduktimin e shpenzimeve jo prioritare, me efikasitet të ulët, si dhe mbështetjen jo të synuar, të cilat duhet të ketë një ndikim të kufizuar në rritje. Me një strategji të tillë, borxhi i qeverisë mund të rikthehet nën nivelin e para-pandemisë deri në vitin 2026, duke supozuar se ekonomia nuk do të përballet nga ndonjë goditje e re.
Investimet publike të financuara nga buxheti janë rritur ndjeshëm që nga viti 2020, por mangësitë mbeten të pa adresuara dhe disa rekomandime kryesore nga Vlerësimi i Menaxhimit të Investimeve Publike 2016 (PIMA) mbeten të pazgjidhura. Sfidat kryesore përfshijnë mungesën e transparencës për tejkalimet e kostove dhe afateve dhe mospërputhjen me proceset e përcaktuara të përzgjedhjes dhe miratimit, duke përfshirë edhe faktin e përdorimit të PPP-ve për të anashkaluar tavanet buxhetore afatmesme. Përpara rritjes së investimeve publike, është e rëndësishme të adresohen rekomandimet e jashtëzakonshme të PIMA-s dhe të forcohet kapaciteti i MoFE-së për të vepruar në mënyrë proaktive si gardian në përzgjedhjen e projekteve dhe për t’u angazhuar aktivisht në vlerësimin dhe monitorimin. Proceset për PPP-të dhe projektet e financuara nga buxheti duhet të harmonizohen.
Rreziqet fiskale janë rritur dhe mungesa e të dhënave të qarta mbi ekspozimin e qeverisë e bën të vështirë vlerësimin dhe menaxhimin efektiv të tyre. Informacioni i kufizuar mbi ekspozimin e vërtetë të qeverisë ndaj PPP-ve është një sfidë kryesore. Skemat e garancisë së qeverisë për sektorin privat aktualisht në diskutim dhe mbështetja në rritje e ndërmarrjeve shtetërore—veçanërisht në sektorin e shërbimeve—nga garancitë sovrane dhe mbështetja buxhetore me ndërprerje shtojnë gjithashtu rreziqet fiskale.
Në këtë kontekst, është e rëndësishme të rifuqizohet energjia elektrike dhe Reformat lidhur me sektorin e ujit që janë vonuar në vitet e fundit për të ndihmuar në reduktimin e rreziqeve fiskale dhe dobësive të lidhura me klimën.
Për më tepër, vendimet e gjykatave mund të kenë kosto të mëdha fiskale dhe duhet të identifikohen dhe monitorohen siç duhet si detyrime kontingjente.
Qeveria reagon ndaj këtij fakti duke vënë në dukje se ritmi i konsolidimit do të duhet të fillojë i ngadalshëm, duke pasur parasysh presionet e rritura të shpenzimeve në vitin 2022, që rrjedhin nga programi ekonomik i qeverisë dhe nevojën për t’u marrë me sfidat e paraqitura nga rritja e çmimeve të energjisë. Qeveria përsërit angazhimin e fortë për të respektuar rregullat fiskale që nga viti 2022 dhe për të arritur një bilanc primar prej të paktën zero nga viti 2024 e në vazhdim. Qeveria do të ndalojë përdorimin e akteve normative për rishikimet e buxhetit brenda vitit nga viti 2022 dhe do të sigurojnë që çdo ndryshim në hartimin dhe aplikimin e LOB do t’i nënshtrohet miratimit normal parlamentar.
Qeveria theksoi rolin e reformave të të ardhurave si shtylla kryesore e konsolidimit fiskal dhe parashikuan zbatimin në kohë të një Strategjia Afatmesme të të Ardhurave të shëndoshë, duke synuar rritjen e të ardhurave shtesë prej 2.3-3 për qind të PBB-së gjatë katër viteve. Qeveria ra dakord gjithashtu për nevojën për të zvogëluar shpenzimet kapitale tepër ambicioze të financuara nga buxheti, por sinjalizuan planet për të vazhduar ndjekjen e projekteve infrastrukturore tashmë në zhvillim. Qeveria u angazhua më tej për forcimin e menaxhimit të investimeve publike (përfshirë PPP-të) dhe për monitorimin dhe menaxhimin më të afërt të rreziqeve fiskale në rritje.
Në këtë kontekst, ata vunë në dukje se një raport vjetor i monitorimit të PPP-ve është publikuar që nga viti 2019 dhe MoFE gjithashtu raporton periodikisht mbi pagesat e buxhetit për PPP-të dhe nëse mbështetja e përgjithshme në afat të mesëm është nën kufirin ligjor prej 5 për qind të të ardhurave tatimore.
KLSH ka sinjalizuar synimin e tij për të vazhduar punën për auditimin e shpenzimeve të lidhura me krizën në vitin 2021.
Shkalla e varfërisë në Shqipëri është një nga më të lartat në Ballkanin Perëndimor, ndërsa mbulimi i saj me mbrojtjen sociale është ndër më të ulëtat. Numri i varfërisë në vend vlerësohet të jetë rritur me 0.8 pikë përqindje si pasojë e tërmetit dhe pandemisë, duke përmbysur pjesërisht një prirje rënëse të nisur në vitin 2014. Falë rimëkëmbjes së fortë ekonomike në 2021 dhe masave mbështetëse të qeverisë, Banka Botërore vlerëson një rënie në shkallën e varfërisë nën nivelet e para-pandemisë në vitin 2021. Duke pasur parasysh nivelin e lartë të informalitetit, përqindjet relativisht të ulëta të pjesëmarrjes në punë dhe burimet e kufizuara të qeverisë, mbulimi i mbrojtjes sociale është ndër më të ulëtat në rajon.
Niveli i varfërisë në Ballkanin Perëndimor[1], 2019-2021 % e popullsisë
Shteti Shqipëri Kosovë M. Veriut Mali i Zi Serbi
Viti 2019 31.8 20.9 16.9 14.5 17.3
Viti 2020 32.6 23.4 18 20 17.4
Viti 2021 30.8 20.9 16.9 17.07 17.1
Burimi: BB
Në përgjigje të pandemisë, qeveria zgjeroi me shpejtësi dhe përkohësisht programet ekzistuese të mbrojtjes sociale me rreth 1 për qind të PBB-së në 2020-2021, ndër më të ulëtat në Ballkanin Perëndimor. Informaliteti i lartë dhe mbulimi i ulët i mbrojtjes sociale nënkuptojnë stabilizues të dobët automatikë, duke forcuar rastin për mbështetje diskrecionale për popullatën e prekur.
Qeveria prezantoi përfitime përkohësisht më të larta të ndihmës sociale, zgjati sigurimin e papunësisë dhe ofroi subvencione për pagat për punonjësit formalë, anëtarët e papaguar të bizneseve familjare dhe punëtorët në sektorin informal nëse ato formalizohen.
Rritja e mbulimit të programeve të mbrojtjes sociale do të kërkojë rritjen e të ardhurave tatimore dhe rritjen e kontributeve të sigurimeve shoqërore duke rritur pjesëmarrjen e fuqisë punëtore dhe duke reduktuar informalitetin.
Për më tepër, do të jetë e rëndësishme të përmirësohet dizajni i sistemit të mbrojtjes sociale, duke përfshirë një objektiv më të mirë dhe mbulim më të lartë të mbrojtjes sociale për të ndihmuar ata që kanë më shumë nevojë, dhe duke reduktuar gabimet e përjashtimit dhe pasaktësitë e informacionit të përfituesit.
Pavarësisht progresit në vitet e fundit, korrupsioni mbetet një pengesë kryesore për rritjen ekonomike. Zbatimi i strategjisë së qeverisë kundër korrupsionit ka vazhduar, por ngadalë. Përfundimi i reformës më të gjerë në drejtësi do të jetë çelësi për ruajtjen e vrullit të përpjekjeve të kaluara. Një rishikim afatmesëm i strategjisë kombëtare kundër korrupsionit dhe ndërsektorial ka përfunduar nën kujdesin e Ministrisë së Drejtësisë dhe po punohet për hartimin e një strategjie dhe plani veprimi të përditësuar. Kapaciteti zbatues është forcuar me verifikimin, emërimin dhe trajnimin e prokurorëve dhe hetuesve të rinj. Autoritetet duhet të vazhdojnë të punojnë ngushtë me partnerët e zhvillimit për të rritur transparencën dhe llogaridhënien e shpenzimeve publike si pjesë e agjendës më të gjerë kundër korrupsionit.
Vazhdojnë mangësitë strukturore të konkurrencës së Shqipërisë kundrejt homologëve rajonalë. Mjedisi i biznesit dhe i investimeve vuan nga një kornizë e dobët institucionale, dobësi ndaj korrupsionit, mungesa e fuqisë punëtore të kualifikuar dhe boshllëqe në infrastrukturë. Hendeku i produktivitetit që rezulton reflektohet, ndër të tjera, në nivelet e mbetura të PBB-së për frymë dhe në pagat relativisht të ulëta. Një rritje e mëtejshme e pagës minimale duhet të shoqërohet me masa për uljen e informalitetit dhe rritjen e produktivitetit. Pavarësisht nga nivelet mbi mesataren e investimeve publike, mungesat e vazhdueshme në cilësinë e infrastrukturës kundrejt vendeve rajonale, gjithashtu rëndojnë përpjekjet për të nxitur një mjedis të favorshëm biznesi, i cili nënvizon më tej urgjencën e forcimit të efikasitetit dhe cilësisë së investimeve publike.
Përcaktimi i nivelit të pagës minimale duhet të balancojë nevojën për të zbutur varfërinë në punë dhe për të reduktuar pabarazinë në të ardhura dhe faktorët ekonomikë. Niveli i duhur i pagës minimale duhet të sigurojë një “modelim të mirë pagash” pa ndikuar negativisht në produktivitetin, konkurrencën dhe punësimin e firmës.
– Produktiviteti. Rritja e pagës minimale duhet të jetë në përputhje me evoluimin e produktivitetit për të kompensuar punëtorët në përputhje me kontributin e tyre në prodhim duke shmangur deformimin ekonomik. Produktiviteti në Shqipëri është i ulët në krahasim me BE-në dhe vendet fqinje dhe ka ardhur në rënie vitet e fundit.
– Konkurrueshmëria. Duke rritur kostot për firmat, një rritje e pagës minimale mund të ulë konkurrencën e eksportit dhe sektorit formal. Në një anketë të pronarëve të bizneseve në Ballkanin Perëndimor, më pak se 0.1 për qind e menaxherëve e konsiderojnë rregullimin e punës si një nga pengesat më të mëdha për biznesin në Shqipëri. Konkurrenca e pandershme nga sektori informal del si një pengesë serioze për bizneset në rajon.
– Fuqia monopoliste. Përqendrimi i tregut redukton fuqinë negociuese të pagave të punëtorëve dhe mund të kontribuojë në rritjen e varfërisë dhe pabarazisë në të gjithë fuqinë punëtore. Mund të ketë një rol për pagën minimale për të adresuar dështimet e tregut dhe për të promovuar efikasitetin ekonomik. Në Shqipëri, firmat e mëdha (50+ punonjës) përfaqësojnë vetëm 1.4 për qind të numrit total të firmave, por punësojnë 41.4 për qind të punëtorëve formalë dhe kontribuojnë më shumë në rritjen neto të punësimit, gjë që sugjeron ekzistencën e fuqisë monopoliste në disa sektorë.
Kufijtë e lartë të informalitetit, ndikimi i rritjes së pagës minimale në shumicën e punëtorëve vulnerabël dhe rritjet e pagave minimale në të kaluarën kanë përkuar me një rritje të informalitetit. Rreth 110 mijë individë përfituan nga rritja e fundit e pagës minimale, që korrespondon me 4.6 për qind të popullsisë mbi 15 vjeç. Në të njëjtën kohë, punëtorët informalë përfaqësojnë 30.3 për qind të fuqisë punëtore, më e larta në Evropë dhe do të përfitojnë vetëm në një masë të vogël nga rritja e pagës minimale edhe pse punësimi i tyre është më i brishtë dhe më i paguar se punëtorët formal. Për më tepër, rritjet e mëparshme të pagës minimale kanë përkuar me një rritje të informalitetit, gjë që mund të ushtrojë presion të mëtejshëm mbi punëtorët më të rrezikuar.
Rritja e pagës minimale duhet të plotësohet me masa efektive për të ulur informalitetin dhe për të përmirësuar produktivitetin. Paga minimale e Shqipërisë është e ulët dhe rritja e mëtejshme në 40,000 lekë ka të ngjarë të ndikojë vetëm paksa në konkurrencë. Por një rritje e mëtejshme e pagës minimale duhet të shoqërohet me masa vendimtare për uljen e informalitetit, pasi informaliteti i lartë kufizon përfitimet e pagës minimale për punëtorët më vulnerabël. Është gjithashtu thelbësore që rritja e pagës minimale të jetë në përputhje me rritjen e produktivitetit për të shmangur shtrembërimet ekonomike.
[1] Varfëria përkufizohet si jetesa me më pak se 5,5 dollarë në ditë për person.
